Odam fiziologiyasi
kattalashtiradi. Eritrosit - hujayra asosi
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
|
kattalashtiradi. Eritrosit - hujayra asosi stroma va yuza qavat - qobiqdan iborat. Eritrotsit q obig‘i lipoid-oqsil komplekslaridan tuzilgan b o iib , kaliy va natriy ionlarini o ‘tkazmaydi, ammo xlor anionlarini, shuningdek H* va OH ionlarini bemalol o ‘tkazadi. Eritrotsitlar va plazmaning mineral tarkibi bir xil ' emas,: odam eritrotsitlari yadrosiz b o ia d i. 1 mm 3 qonda 4-6 tnilion, o ‘rtacha 5 million dona eritrotsitlar b o ia d i. Yangi tug‘ilgan chag‘aloqlarda eritrotsitlar katta odamlarga nisbatan k o ‘p b o ia d i. Qondagi eritrotsitlar miqdori o ‘zgarib turadi. Masalan, barometrik bosim past b o ig a n d a (balandlikka k o ‘tarilganda), jism oniy m ashg‘ulotlar vaqtida, emosional holat davrida, shuningdek organizm k o ‘p suv y o ‘qotganda eritrotsitlar miqdori oshib ketadi. Qondagi eritrotsitlar miqdorining k o ‘payishi turlicha vaqt davom etishi mumkin. Lekin bu organizmda eritrotsitlaming umumiy miqdori ortib ketganligidan dalolat beravermaydi, chunki qattiq terlash oqibatida k o ‘p suv y o ‘qotilganda qon qisqa vaqt quyuqlashadi. Shu sababli organizmdagi eritrotsitlaming mutlaq miqdori garchi o ‘zgarmasa ham, hajm birligidagi eritrotsitjar soni k o ‘payadi. Turli hissiyotlar jarayonida, sport bilan shug‘ulianish paytida va jism oniy ish vaqtida qondagi umumiy eritrotsitlaf miqdori k o ‘payadi. Eritrositlar miqdorining ortib ketishi haqiqiy eritrotsitoz, kamayib ketishi esa eritropeniya deb ataladi. eritrotsitlaming soni va ular tarkibidagi gem oglobin miqdorining kamayishiga kamqonlik (anemiya) kasalhgi deyiladi. - Eritrositlarlarning hosil b o iis h i va soni m e’yor miqdorda b o iis h i kishining s o g iig ig a , ovqatlanishiga, jism oniy mashqlar bilan shug‘ullanishiga, quyoshning ultrabinafsha nurlarini yetarli qabul qilishiga www.ziyouz.com kutubxonasi b o g ‘liq. Ayniqsa, ovqat tarkibida oqsillar, temir moddasi, B guruhga kiruvchi vitaminlar yetarli miqdorda b o ‘lishi zarur. Suyak k o ‘migidan hosil b o 4 lib, qonga o ‘tgan eritrotsitlar 120 kun atrofida yashaydi. S o ‘ngra ular jigarda va taloqda parchalanib temir moddasi suyak k o 4migida yosh eritrotsitlar hosil b o ‘lishi uchun sarflanadi. Parchalangan eritrotsitlaming gem oglobini tarkibidagi gem moddasi jigarda bilirubin moddasiga aylanib, ut suyuqligi (pegmenti) hosil b o 4lishi uchun sarflanadi. Eritrositlaming asosiy vazifasi organizmning barcha hujayralarini kislorod bilan ta’minlashdan iborat. Ular tarkibidagi gem oglobin o 4pka alveollaridan kislorodni o 4ziga biriktirib oksigem oglobin (H b 0 2) hosil qiladi va hujayralarga yetkazadi, ularda moddalar almashinuvi natijasida hosil b o ‘lgan karbonat angidridni (bikarbonatlarhi) hosil qiladi va yana o ‘ziga biriktirib o 4pkalarga olib boradi. Shuhday qilib, qonda eritrotsitlar juda k o ‘p b o ‘ladi. Hamma eritrotsitlaming umumiy sathi 3500m 2 dir. Eritrositlami qondan ajratib olib, zanjirga o 4xshatib chizilsa, ular kurrai zaminni ekvatori b o 4ylab uch marta aylantirib olishga yetgan ЬоЧиг edi. Bu misol odamdagi eritrotsitlar miqdori haqida bir qadar tasavvur beradi. Eritrositlar taxlab chiqilsa, 6200 km balandlikdagi ustun vujudga keladi. Gemoglobin Gemoglobin ( 1 1 -rasm) murakkab kim yoviy birikma (molekular o g 4irligi 64458) b o 4 lib, bir eritrotsitda 400 mln. gem oglobin molekulasi mavjud. Gem oglobinning tarkibiga 96% oddiy oqsil-globin va 4% pigment guruhi - gem kiradi. Har bir gem oglobin molekulasi tarkibiga 4 ta bir guruhga mansub b o 4lgan gem kiradi. Globin albuminga o 4xshagan oqsildan iborat b o iib , aminokisiotali tarkibi turli hayvonlarda xilm a-xil b o 4ladi va shu sababli gem oglobin turli xossalarga ega. Gemning tuzilishi esa turli hayvonlarda bir xil b o iib uning tarkibiga ikki valentli temir kiradi. Gemoglobin qon plazmasida erigan holda b o im a y , eritrotsitlar ichida ekanligi muhim fiziologik ahamiyatga ega: 1 . shuning natijasida qonning yopishqoqligi kamayadi. Hisoblashlar shuni k o 4 rsatadiki, qon plazmasida shuncha gemoglobinning erishi qonning yopishqoqligini bir necha marta oshirar, yurakning ishini va qon aylanishni qiyinlashtirar ekan; 2 . Qon plazmasining onkotik bosimi kamayadi, bu esa (to4qima suvining qon plazmasiga o ‘tishi oqibatida) to 4qimalaming suvsizlanishiga y o ‘l q o ‘ymaslik uchun muhim ahamiyatga ega; 3. Eritrosit ichida maxsus kim yoviy muhit borligidan gem oglobinning kislorod biriktirishi uchun keng sharoit vujudga keladi. Kislorod bilan birikkan gem oglobin oksigemoglobin (H b 0 2), kislorodni to ‘qima va hujayralarga bergan gem oglobin esa qaytarilgan gemoglobin deb ataladi. www.ziyouz.com kutubxonasi 11-rasm. Gemoglobinning molekulasi va uning shakli. Gemoglobinning spektral tahltti Gem oglobin, oksigem oglobin, karbooksigem oglobin va uning boshc(a birikmalari spektr nurlarini yutib, maxsus chiziqlam i beradi. Masaldn, yorug‘lik nurrarihi oksigerhoglobin eritmasi orqali o ‘tkazib, spektming sariq- yashil qismida, D Va E chiziqlari orasida ikkita qoramtir chiziqni aniqlalsh mumkin. Spektming sariq-yashil qism idagi bir keng qora chizi^'qaytarilg:ari ‘ gem oglobin uchun xarakterlidir. Oksigem oglobin gemoglobindan rangi bilan birmuncha farqlanadi, shuning uchun oksigem oglobinli arterial qon qip-qizil b o ‘ladi. Qon kislorodga qancha к о 4р to ‘yingan b o ‘lsa, qizil rangi shuncha ravshan k o‘rinadi. Vena qonida esa, qaytarilgan gem oglobin kproq, bunday qon to‘q olcha rangida b o ‘ladi. Katta yoshli kishilar qonida o ‘rta hisob bilan 14% gem oglobin konsentratsiyasi mavjud b o ‘lib, umumiy miqdori esa 600 g ga teng. Oxirgi m aium dtlarga к о ‘га 1 g gem oglobinda 3,5 m g temir mavjud va shunday qilib odam organizmining hamma eritrotsitlarida uning miqdori 2500 mg dan oshmaydi. Gemoglobin, mioglobin, gemeretin, xlorkruorin tarkibida temir, gemotsianinda-mis gemovanadinda esa-vanadiy elementlari bor. Gem oglobin pigmentlari orasida eng muhimi xromproteinlardir. Odam organizmida eritrotsitlarning hosil b o iis h i va parchalanishiga yiarasha gem oglobin k o ‘mikning eritroblastlarida (yosh eritrotsitlarida) sintezlanadi. Bir kechayu kunduzda qariyb 8 g, ya ’ni 1 % dan sal k o ‘proq gemoglobin parchalanadi va o ‘t pigmentlariga (bilirubin, biliverdin) aylanadi. Oksigemoglobindan tashqari, qonda gem oglobin karbonat angidrid bilan birikib, karboksigemoglobin (НЬС02) hosil qiladi. Bu birikma modda almashinuvi natijasi b o ig a n C 0 2 tashilish shakllaridan biri. Karboksigemoglobin oksigem oglobinga qaraganda mustahkamroq www.ziyouz.com kutubxonasi birikmadir. Gem oglobin is gazini sekinlik bilan, anchagina uzoq vaqt davomida va toza havodan nafas olib turilgan taqdirdagina beradi. Shuning uchun ham is gazidan zaharlanish hayotga xavf solishi mumkin, is gazidan zaharlangan kishiga beriladigan birinchi yordam uning o*pkasini toza havoga yolchitishidan iborat. Kisloroddan nafas olinganda gem oglobindan is gazining chiqib ketishi 15-20 baravar tezlashadi. M etgem oglobin (metHb) gem oglobinning mustahkam birikimasidir. M etgemoglobin hosil b o ig a n d a , tem im ing valentligi o ‘zgaradi: gem oglobin molekulasidagi ikki valentli temir uch valentli temirga aylanadi. Qonda metgemoglobin k o ‘p y ig ilib qolganda, qon tqimalarga ki&lorod bera olmaydi va organizm b o ‘g ‘ilib o i i b qoladi. M etgem oglobin jigar rangi va spektming qizil qismida yutish c h iz ig i borligi bilan gemoglobindan farq qiladi. Kuchli oksidlovchilar: ferritsionid (qizil qon tuzi), kaliy permanganat, amilnitrit va propilnitrit, anilin, bertoll tuzi, fenatsetin ta’sir etganda, metgem oglobin hosil bladi. M ioglobin - mushak gem oglobini skelet va yurak mushaklarida uchraydi. Uning oqsilsiz (prostetik) guruhi-gem gem oglobin molekulasidagi shunday guruhga o ‘xshaydi, oqsil qismi- globin esa gem oglobin oqsiliga qaraganda kamroq molekular o g ‘irlikka ega. Odam m ioglobini organizmdagi jam i kisloroddan 14% ni biriktira oladi. M ioglobinning bu xossasi ishlayotgan mushakni kislorod bilan ta*minlashda muhim rol o ‘ynaydi. Mushak qisqarganda kapillarlari qisilib, mushakning ba’zi qismlarida qon yurishi txtasa ham, m ioglobin bilan birikkan kislorod borligi tufayli, mushak tolalari bir qadar vaqtgacha kislorod bilan ta’minlanib turadi. Eritrotsitlaming cho4kish tezligi (ECHT) Bu hodisani tekshirish uchun qonga antikoagulyantlar (ivishning oldini oladigan moddalar)-natriy sitrat aralashtirib, millimetrlarga b o iin g a n shisha kapillar naychaga olinadi. Muayyan vaqt ichida hosil b o ig a n yuqorigi tiniq qavatning balandligi hisoblanadi. M e’yorda eritrotsitlaming c h o ‘kish tezligi erkaklarda soatiga 5-9 mm ga, ayollarda soatiga 8-10 mm ga teng. Yangi tu gilgan bolalarda ECHT soatiga atigi 0,5 mm ni tashkil etadi. Homilador ayollarda, sil bilan o g ‘rigan kasallarda, y a llig ia n ish jarayonlarida va organizm holatining boshqa ba’zi bir o ‘zgarishlarida globulinlar va fibrinogen miqdorining oshishi sababli ECHT ham oshadi. Bu k o ‘rsatkich og*ir jism oniy mashqlar vaqtida, ayniqsa homiladorlik davrida 20-45 mm/soatni tashkil qiladi. Leykotsltlar Leykotsitlar, yoki oq qon tanachalari yadroli va sitoplazmali rangsiz hujayralar b o iib , qizil ko*mikda, limfa tugunlarida va taloqda hosil b o ia d i. Odamning 1 mm 3 qonida 6000-8000 leykotsitlar b o ia d i, ya*ni eritrotsitlarga qaraganda 600-800 baravar kamroq. U lam ing miqdori kun www.ziyouz.com kutubxonasi b yi o ‘zgarib turadi. Ovqat yegandan keyin jism oniy ish vaqtida, shuningdek, ba’zi bir kasalliklarda leykotsitlar miqdori ancha oshib ketadi. U lam ing kpayib ketishi leykotsitoz, kamayib qolishi esa leykopeniya deb ataladi ( 12 -rasm). 12-rasm. Qonda ieykotsitlar miqdorining o ‘zgarishi. Leykositoz bir qancha patologik jarayonlar (y a llig ia n ish ) uchun xarakterli, biroq s o g io m odamlarda (ovqat hazm qilishda, sport bilan shuullanishda, jism oniy mehnatda, o g criq kuchayganda, kuchli hissiyotlarda) ham kuzatiladi. Masalan, qiyin imtjhonlar paydda talabalardagi leykotsitlar ИООО tagacha yetgani qayd qilingan. Leykotsitlar organizmdagi him oya va tiklanish jarayonlarida muhim rol o ‘ynaydi. Ulam ing asosiy vazifalari: fagositoz (grekcha «fageo»-yem oq demakdir), antitelalar ishlash (organizm uchun yot b o ig a n oqsil moddalarini sun’iy ravishda yuborish y o i i bilan qonda tegishli mikroblar y,a oqsil tanachalarini zararlantirish va parchalash qobiliyatiga ega b lgan moddalar paydo qilish), oqsil tabiatli toksinlam i parchalash va chiqarib tashlashdir (13-rasm), Leykotsitlar ikkita katta guruhga boiinadi: donall leykotsitlar (granulositlar) va donasiz leykotsitlar (agranulositlar). Granulotsitlar (lazinofillar, eozinofinlar, bazofillar, neytrofillar) kmikdagi miyeloblastlardan rivojlanadi. Eozinofinlar (barcha www.ziyouz.com kutubxonasi leykotsitlaming 1-4% ini tashkil qiladi) kislotali b o ‘yoqlar (eozin) bilan b o ‘yaladi. Ular oqsil tabiatli toksinlarni va yot oqsillarni parchalash hamda zararsizlantirishda rol o ‘ynaydi. Y ot oqsillar ta’sirida qondagi eozinofinlar soni k o ‘payadi. B azofillar (jami leykotsitlarning 1%) asos b o ‘yoqlar, masalan, metilen k o ‘ki va shu kabilar bilan b o ‘yaladi. Ularning sitoplazmasidagi donachalarida- granulalarida geparin moddasi mavjud. Neytrofillar (barcha leykotsitlaming 70%) neytral b o ‘yoqlar bilan b o ‘yaladi. Bu hujayralaming asosiy funksiyasi-fagositoz qilish va antitelalar ishlashdir. T o ‘qimalar shikastlangan va mikrob kirgan joyda neytrofillar k o ‘plab to ‘planadi. Ancha yirik b o ‘lgan bu hujayralar kapillarlar devoridagi endoteliy orqali kirib, to ‘qimalarda mikroblar kirgan joyga qarab faol harakat qila oladi. Neytrofillar amyoba singari harakat qiladi, ularning harakat tezligi bir daqiqada 40 mkm ga yetadi. Neytroflllar mikroblar bilan to‘qnashib, ulami o ‘rab oladi, hazm qiladi va y o ‘qotadi. Neytrofillarning bu xossasini atoqli rus olim i I.I M echnikov aniqlagan. M e’yorda qonda yetilgan (segmentlangan) neytroflllargina emas, balki ularning yetilmagan shakllari: tayoqchasimon yadroli (3-5%), yosh neytroflllar ( 1 %) singari o ‘tmishdoshlari ham muayyan miqdorda b o ia d i. Neytrofil leykotsitozda yetilmagan bu shakllar soni k o ‘payadi. Ayni vaqtda yosh neytrofillaming oim ishdoshlari-m iyelotsitiar paydo b o iis h i mumkin. Agranulositlarga monositlar va katta-kichik limfotsitlar kiradi. Monositlar barcha leykotsitlam ing 2-10% ni tashkil etadi. U lam ing yadrosi katta b o iib , donalari sitoplazmaning yupqa qavati bilan o ‘ralgan. Monotsitlar asosan taloq bilan jigarda ishlanib chiqadi. Ular qondan y alligiangan joyga o ‘tib, makrofaglarga aylanadi. Bular fagositoz qiladigan qonning katta hujayralariga kiradi. L im fotsitlar ham donasiz leykotsitlarga kiradi. Ular yirik yadroli, kichkina hujayralar b o iib , ularning yadrosini donasiz sitoplazmaning yupqa qavati o ‘rab turadi. Limfotsitlar barcha leykotsitlaming 20-40 % ni tashkil etib, asosan limfa tugunlarida, taloqda, ayrisimon bez (timus)da va shilliq pardalarda rivojlanadi. Bu hujayralar yalligianishdan keyingi tiklanish (reperativ) jarayonlarda qatnashadi. Odam qonida bir necha xil limfotsitlar uchraydi. Ular k o ‘mikdagi limfoid hujayralardan rivojlanib, qon orqali o ‘zlari yetiladigan to ‘qimalarga yetkaziladi. Limfotsitlarning bir qism i ayrisimon bezda (timusda) joylashib, k o ‘paya boshlaydi. Timusda yetiigan limfotsidar T-limfotsitlar deb ataladi. ular qondagi lim fositlam ing 60% ni tashkil qiladi. T-limfotsitlar o ‘z navbatida T-killerlar va T-xelperlarga b o iin a d i. T-killerlar «qotil» hujayralar ham deyiladi. Oxirgi m aium otlarga k o ‘ra odam organizmi fagositoz y o i i bilangina emas, balki gumoral omillar yordami bilan, ya’ni mikroblami va ulam ing hayot faoliyati natijasida vujudga keladigan mahsulodarni zararsizlantiruvchi moddalami hujayralarda hosil qilish y o i i bilan infeksiyalardan saqlanadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Masalan, mikroblar q o lz g ‘aydigan ba zi kasalliklarda (yuqumli kasalliklarda) organizm bakteriya zaharlari-toksinlarini biriktirish y o ‘li bilan zararsizlantiruvchi-antitoksinlar ishlab chiqaradi. Qonga toksinlar qayta- qayta yuborilgandan so'ng organizmda tegishli antitoksinlar to*planadt bunday qon zardobi kasalliklarni davolash maqsadida ishlatiladi. Leykotsitlarning ayrim turlari o ‘rtasidagi nisbati leykotsitar formula deb ataladi (3>jadval). 3-jadval Leykotsitar formula (% hisobida) Bazo- Eozino- Yosh ! Tayoqcha | Segment I
Limfo- Mono- | fillar Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|