Odam fiziologiyasi

Shunday  qilib,  gipotonik  va  gipertonik  eritmalarda  eritrotsitlar  yoriladi, 

natijada,  gem oglobin  eritmaga  chiqadi,  ya ’ni  osm otik  gem oliz  hodisasi  sodir 

b o ia d i.

Turli 

hayvonlarda 

eritrotsitlaming 

osm otik 

rezistentligi 

turlicha. 

Eritrotsitning  y o g ‘simon  q obig‘ini  erituvchi  har  qanday  modda-xloroform, 

efir,  spirt,  sut  kislota  va  boshqalar  gem olizni  keltirib  chiqarishi  mumkin. 

Gemolizni  keltirib  chiqaradigan  o ‘simlik  va  hayvon  mahsulotlaridan  olingan 

moddalar  - 

gemolizin 

deb  aytiladi. 

0

’simlik  gem oliziniga  juda  past 

konsentratsiyasi  ham  ta’sir  qiladigan 

sanonin 

kiradi. 

G em oliz  qonda 

zaharlar  ta’sir  etganda  ham  sodir  b o ia d i.

Fiziologik  sharoitda  ham  eritrotsitlar  doimo  buzilib  turadi.  Odam 

eritrotsiti  umri  100-150  kundan  oshmaydi  va  o ‘rtacha  30-40  kun  yashaydi. 

Radioaktiv 

nur, 

ya’ni 

«nishonlangan» 

atom 

ta*sirida 

odam 

qonida

www.ziyouz.com kutubxonasi

eritrotsitlar  3-4  oy  yashashi  isbotlangan.  Odam  va  yuqori  taraqqiy  etgan 

hayvonlarda  eritrotsitlaming  buzilishi  taloq  va jigarda  sodir  b o ia d i.

Qonning faol  reaksiyasi

Qonning  faol  reaksiyasini  vodorod  (H*)  va  gidrooqsil  (O H )  ionlaming 

miqdori  belgilaydi.  Bu  reaksiyani  vodorod  k o 4rsatkichi  -p H   ifodalaydi. 

Osmotik  bosim  va  tuz  ionlari  konsentratsiyasining  nisbati  doim o  bir  xilda 

turishi  bilan  birga  qon  reaksiyasi  ham  doim o  bir  xilda  turadi.

Odam  arterial  qonining  pH  7,4,  venoz  qonining  pH  esa  karbonat 

kislotasi  k o‘proq  b oigan id an   7,35-R h  ning  salgina  o ‘zgarishlari  (0,1-0,2  ga) 

ham  uzoq  davom  etishi  mumkin  emas.  Qonning  o ‘zgargan  faol  reaksiyasi 

tezda  tiklanmasa,  organizm  halok  b o ia d i.

Qon  reaksiyasini  saqlab  turadigan  eng  asosiy  om il  -   bu  kislota-ishqor 

doimiyligidir.  Qon  reaksiyasining  kislotali  yoki  ishqoriy  b o iib   qolishi 

organizm  faoliyatini  buzib,  uning  normal  su fa td a   ishlashini  izdan  chiqaradi. 

Ammo,  so g io m   organizmning  hayot  faoliyati  m o 4tadil  holda  b o is a ,  ba’zan 

ishqor  va  kislotalar  birmuncha  k o 4p  miqdorda  kirganda  ham,  qon  reaksiyasi 

deyarli  zgarmaydi.

Qonda  boiadigan  va  qonning  bufer  moddaiari  deb  ataladigan 

maxsus  moddalar  qon  reaksiyasini  doimo  bir  xilda  saqlashga  yordam 

beradi. 

Ana  shu  moddalar  qonga  kirgan  kislota  va  ishqorlaming  talaygina 

qismini  neytrallaydi  va  shu  bilan  qon  reaksiyasinmg  o ‘zgarishiga  to ‘sqinlik 

qiladi.  Qonning  bufer  moddalariga  gem oglobin,  bikarbonatlar,  fosfatlar  va 

qon  oqsillari  kiradi.

Jismoniy  mashqlar  bilan  shug

4

ullanganda,  chuqur  va  ortiqcha  nafas 

olganda,  ba’z i  bir  kasalliklarda  va  shunga  o ‘xshash  hollarda  qon  reaksiyasi 

bir  oz  o ‘zgaradi.  Jismoniy  ish  vaqtida  sut  kislotasi  hosil  b o ia d i,  bu  kislota 

qonga  muntazam  q o 4shilib  turadi.  K o4p  jism oniy  ish  bajarganda  qonga 

talaygina  sut  kislotasi  o

4

tadi,  bu  esa  pirovard  natijasida  qon  reaksiyasini  bir 

muncha  o 4zgartirishi  mumkin.  Jismoniy  ish  vaqtida  pH  odatda  0 ,1-0,2  dan 

ortiq  kamaymaydi.  Jismoniy  ish  to 4xtatilgandan  keyin  qon  reaksiyasi  yana 

ш е’уог  holga  qaytadi.  Qon  reaksiyasining  kislotali  b o ‘lib  qolishi 

atsddoz 

deb  ataladi,  qon  reaksiyasining  ishqoriy  b o iib   qolishi 

alkaloz 

deb  ataladi.

Shunday  qilib,  muhitning  (pH)  doim iyligi  ayiruv  a ’zolarining  ishi, 

eritrotsitlar 

va 

qon 

plazmasining 

tarkibi 

bilan 

ta’minlanadi. 

Qon 

plazmasining  tarkibi  pH  reaksiyasining  doim iyligini  saqlashda  muhim 

ahamiyat  kasb  etadi  va  bufer  tizimiga  b o g iiq .

Moshak faoiiyatining qon  tarkibiga ta’siri

Qon 

tarkibi, 

uning 

fizik-kim yoviy 

o

4

zgarish!ari 

mushaklaming 

faoliyatiga 

b o g iiq . 

Jismoniy 

mashqlar 

natijasida 

qon 

reaksiyasini 

muvozanatlantiruvchi 

barcha 

fiziologik 

mexanizmlar 

ishga 

solinadi. 

Mushaklar  shiddat  bilan  ishlayotganda  qon  reaksiyasi  kislotali  (atsidoz)

www.ziyouz.com kutubxonasi

tomonga  siljiydi.  Masalan,  biron  masofaga  yugurganda  qonning  faol  pH 

reaksiyasi  6.95-ni  tashkil  eladi.  Asta-sekin  yugurganda  pH  kamroq  o ‘zgaradi 

va  tez  vaqt  o ‘tmasdan  bu  o ‘zgargan  reaksiiya  tiklanib,  darrov  o ‘z  m e’yoriga 

qaytadi.

Qon  reaksiyasining  bir  darajada  saqlaydigan  qobiliyati  zaxiraviy  ishqor 

k o ‘rsatgichi 

hisobidan 

amalga 

oshiriladi, 

jism oniy 

mashq 

bilan 

shug‘ullanadigan 

kishilaxda 

shuullanmaydiganlarga 

nisbatan 

10-15% 

yuqori 

turadi. 

Jismoniy 

mashqlar 

vaqtida 

qondagi 

sut 

kislota 

konsentratsiyasi  75-86  ml%  (m e’yorda 

10-20  ml%)  ga  teng  b o ia d i. 

Qonning  yopishqoqligi  ham  jism oniy  mashqlar  davomligiga  qarab  o ‘zgaradi, 

uzoq  muddatli  m ashg‘ulotlardan  keyin  10%  ga  oshadi.  Bu  o*zgarishlar 

asosan 

qonning 

shaklli  elementlari 

miqdori 

(eritrotsitlar, 

leykotsitlar, 

trombotsitlar)  o ‘zgarganligi  bilan  ifodalanadi,  shu  sababli  qon  reaksiyasi 

kislotali  tomonga  siljiydi.

Jismoniy  mashqlar  natijasida  organizmda  ter  ishlab  chiqaruvchi  bezlar 

va  buyraklar  orqali  ko'p  miqdorda  suv  y o lqotiladi.  Shuning  uchun  qonning 

yopishqoqlik  xususiyati  oshadi  va  shu  sababli  yurak-qon  tomirlar  tizimining 

faoliyati  qiyinlashadi.

Mushak  ishlayotgan  vaqtda  qonda  leykotsitlar  miqdori  oshib, 

miogen 

leykotsitoz 

k o ‘zatiladi.  Uning  darajasi  jism oniy  tarbiyaning  turiga  b o g iiq  

ekanligini,  ilk  bor  A .Yegorov  tomonidan  o ‘rganilgan.

M iogen  leykotsitozning  uch  fazasi  mavjud:  1-chi  faza  - 

iimfotsitar 

leykotsitoz 

deb  aataladi.  Qonda  leykotsitlar  miqdorining  oshib  ketishi  (10 

ming  bir  mm

3

  qonda)  va  lim fositlam ing  4 0 -5 0   %  gacha  oshganligi  bilan 

xarakterlanadi. 

2

-chi  faza 

(1-chi  neytrofil  faza) 

leykotsitlarning  umumiy 

miqdori  12-18  minggacha  yetadi,  neytrofillarning  miqdori  esa-70-80-ga 

oshadi;  shulardan  yosh  neytrofillar 

2

  %  -ni,  tayoqchasimon  neytrofillar  esa 

10-15%  ni  tashkil  qiladi,  ammo  lim fotsitlam ing  umumiy  miqdori  15-20%  

gacha  va  eozinofillar  miqdori  l-2% gacha  kamayadi.  Bu  faza  davomida 

ilikda  qon  ishlab  chiqaruvchi  a  zolarining  faoliyati  kuchayadi,  ulardan 

leykotsitlar  k o ‘p  miqdorda  hosil  b oiaverad i.  3-chi  fazada 

(II  chi  neytrofll 

faza) 

qonda  leykotsitlam ing  miqdori  yanada  oshib,  lm m

1

  qonda  20-50  

minggacha  yetadi;  yosh  neytrofillar  3-4%  gacha,  tayoqchasimon  neytrofillar 

20-30%   gacha  oshadi,  ammo  limfotsitlarnning  miqdori  3-10%  gacha 

kamayadi,  eozinofillar  esa  vaqtincha  qonda  y o ‘q  b o ia d i.

Shunday  qilib,  shiddatli  jism oniy  mashqlar  natijasida  mushaklaming 

funksional  faoliyati  o*zgaradi.  Shu  bilan  birga  qon  tarkibida  ham  m orfologik 

o ‘zgarishlar  kuzatiladi.  Birinchi  navbatda  miogen  leykotsitozning  limfotsitar 

fazasi  kuzatilib,  undan  keyin  I  va  II  chi  neytrofil  fazalari  amalga  osha 

boshlaydi.  M iogen  leykotsitoz  murakkab  k o ‘pbosqichli  jarayon  hisoblanib, 

uzoq  muddatli  va  tiklanuvchi  davrlardan  iborat.  Ba’zi  bir  m aium otlarga 

k o ‘ra,  uzoq  muddatli  va  shiddatli  jism oniy  mashqlardan  keyin  (masalan, 

marafon  yugurishda)  leykotsitlarning  umumiy  miqdori  2-3  kechayu  kunduz 

davomida  o ‘z  m e’yoriga  qaytmaydi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Mushak  faoliyati  natijasida  qon  plastinkalari  (trombotsitlar)  miqdori 

ham  oshadi.  Bu 

miogen  trombositoz 

deyiladi.  Trombotsitlaming  miqdori 

ikki  va  hatto  undan  ham  k o ‘proq  oshganligi  o g ‘ir  va  shiddatli  mushak 

faoliyatidan  dalolat  beradi.

T rombotsitlaming 

umumiy 

miqdori 

nafaqat 

jism oniy 

faoliyat 

jarayonida,  balki  jism oniy  mashqlardan  bir  necha  kun  o ‘tgandan  keyin  ham 

o ‘z   m e’yoriga  qaytmaydi.  Jismoniy 

mashqlar  davomida  trombotsitlar 

miqdorining  oshm asligi  qonning  ivish  jarayoniga  ta’sir  yetkazib,  uni 

tezlashtiradi.  Buni  sportchilarda  marafon  yugurish  va  boshqa  sport  turlari 

bilan  shug‘ullanganda  kuzatish  mumkin.

M iogen  leykotsitoz,  m iogen  trombositoz  hamda  qon  ivish  vaqtining 

kamayishi  himoyalanuvchi  ahamiyatga  ega.  Bu  biologik  mantiqiy  jarayonlar 

hisoblan^di,  chunki  mushak  faoliyati  natijasida  paydo  b o ig a n   funksional 

o ‘zgarishlar  organizmning  himoyalash  reaksiyalariga  qaratilgan  biologik 

reaksiyadir.

Qonning  bufer tizimi

Qon  faol  reaksiyasining  doim iyligi  muhim  biologik  ahamiyatga  ega, 

chunki 

hujayra  ichida  o ‘tadigan  jarayonlar  doim iy  muhit 

sharoitida 

m e’yorida  o ‘tadi.  Reaksiya  doim iyligini  ushlab  turish  qobiliyati 

buferlik 

bilan  belgilanadi'

Tarkibida  kuchsiz  yoki  kam  dissotsiyalangan  kislota  va  shu  kislotaning 

ishqorli  tuzi  eritmasi,  ishqoriylik  namoyon  qiladi.

Birincbi  qonningbufer tizimi  bikarbonat tiadmi 

hisoblanadi,  chunki  u 

k o ‘mir  kislota  va  natriy  yoki  kaliyning  bikarbonatlaridan  tarkib  topgan.

Г 

H  CO

 

1

[H*] = K—

—

—  Bu  yerda  K-konstantaning  doim iy  o ich a m i,  B-kaliy  yoki

•• 

\BHCO^\

natriy  ionlarini  bildiradi.  Bu  tizim  qonning  7-9%  lik  buferlik  qobiliyatini 

tashkil  etadi.  Modda  almashinuvi  jarayonida  qonga  kislota  quyilganda,  u 

bikarbonat  bilan  neytralianadi,  naiijada  ajralgan  k o ‘mir  kislota  o ‘pkaning 

kuchli  ventilatsiyasi  natijasida  chiqariladi,  qaysiki  u  vodorod  ionlari 

konsentratsiyasini  oshirib,  nafas  markazini  qitiqlaydi.  Natijada,  k o ‘mir 

kislotaning  bikarbonatga  munosabati  avvalgi  holatiga  qaytadi.

Qonga  ishqor  kirishi  natijasida  kumir  kislota  neytrallanadi.  Shu  tufayli 

nafas  markazi  faoliyati  zaiflashadi,  o ‘pkada  kumir  kisiotasining  ajralishi 

pasayadi,  ortiqcha  bikarbonat  buyrak  orqaii  chiqariladi.  Odatdagidek  yana 

k o ‘mir  kislota  bikaibonatga  nisbati  tiklanadi.

Bikarbonat  miqdori  qonda  k o ‘mir  kislotaga  nisbatan  18  marta  k o ‘p. 

Qonning  buferlik  hajmi  ishqorga  nisbatan  kislota  uchun  yuqori.  Buning 

biologik  ahamiyati  shuki,  moddalar  almashinuvi  jarayonida  ishqor  kislotaga 

nisbatan  kam  hosil  b o ia d i.

Qonning  ishqoriy  tuzlari  ishqor  zaxiralarini  hosil  qiladi  yoki  zahiraviy 

ishqoriylik  hosil  qiladi.  Qonning  ishqoriy  zahirasi  tarkibida  5,5%  C 0

2

  gaz 

aralashini 

100

  ml  qonga  kirtish  natijasida  yutilgan  hajmdagi  k o ‘mir  kislota

www.ziyouz.com kutubxonasi

bilan  aniqlanadi.  M e’yorda  odam  qonida  ishqor  zaxirasi  100  ml  qonda  C 0

2 

ning  miqdori  55  dan  70  ml  darajasida  b o ‘ladi.  Ishqoriy  zahira  ovqatlanishga 

ham  b o g ‘liq,  o ‘simliklar  mahsulotlari  iste’m ol  qilinganda  mushak  faoliyati 

(mashq  qilgan  sportchilarda  boshqa  omillarga  nisbatan 

10

%  ga  oshadi) 

oshadi.

Qonning  ikkinchi  bufer  tizimi  fosfot  tizimi 

hisoblanadi.  Bunda  fosfor 

kislotasining  kaliyli  yoki  natriyli  bir  asosli  tuzining  ikki  asosli  tuziga  nisbati 

BH  PO

olinadi: 

— 1

— ~-  B-kaliy  yoki  natriy  ionini  bildiradi.  Shuning  uchun

B2HPOA

bikarbonat  miqdori,  erkin  karbon  kislota  miqdoriga  b o g iiq .

h 2c o ,+ b 2po4^ b  h 3p o 4+b н с о 3

Uchinchi  bufer tizimi  eng asosiysi  -  bu  oqsil  bufer  tizimi 

hisoblanadi. 

Oqsil  deyarli  3/4  qism   karbon  kislotani  biriktiradi.  Qon  plazmasida  anion  va 

kationlar  taxminan  teng  miqdorda  va  ortiqcha  kationlar  oqsil  bilan  ushlab 

turiladi.  Plazma  oqsili  karbon  kislotaga  nisbatan  juda  past  kislotali,  shu 

tufayli  erkin  karbon  kislota  bilan  reaksiya  quyidagicha  boradi: 

BP+HjCOj^HP+BHCOj 

Bu  yerda,  B-natriy  yoki  kaliy  ionini  bildiradi,  p-protein,  oqsii.

Gemogiobinning  buferiik  roli 

katta  b o iib ,  alohida  ahamiyatga  ega. 

G em oglobin  plazma  oqim iga  nisbatan  3  marta  k o ‘p  kationiarni  biriktiradi.

Qonga 

karbon 

kislotasi 

to‘planganda 

u 

eritrotsitga 

o ‘tadi 

va 

gem oglobindan  ishqoriy  kationlami  oladi.  Shuning  uchun  bikarbonatlar  hosil 

b o ia d i.  Ushbu  jarayon  ayniqsa,  oksigem oglobin  tomonidan  kislorodni 

y o ‘qotish  paytida  kuchayadi,  qaysiki,  gem oglobinga  nisbatan  7 0   marta 

kuchli  kislotali  xususiyatga  ega.  Oqsil  gem oglobin  kuchsizroq  kislotali 

gem oglobinga  aylanadi.  G em oglobinga  nisbatan  kuchliroq,  karbon  kislotasi 

gem oglobindan  ishqoriy  kationlarni  ajratib  oladi:

B H b + H jC O j^   H .H b + B C 03,  B-kaiiy  yoki  natriy  ionini  bildiradi.;  Hb- 

gem oglobin.

Plazma  tarkibidagi  oqsil  gem oglobin  miqdorini  3  marta  oshiradi. 

Gem oglobinning  bufer  hajmi  plazma  oqsili  bufer  hajmidan  10  marta  ortiq.

Qonda 

ishqor-kislotali 

muvozanat 

mavjud. 

B a’zi 

sharoitd^ 

faol 

reaksiyaning  kislotali  tomonga  siljishi-atsidoz,  masalan:  mushakning  shiddat 

bilan 

ishlashi 

yoki 

uning 

ishqor  tom onga 

siljishi-alkaloz, 

masalan: 

o ‘pkaning  kuchaygan  ventilatsiyasi.

Mushakning  shiddat  bilan  ishlash  im koniyati  ishqoriy  zaxiraga  b o g iiq . 

Masalan,  sportchilarda  qancha  ishqoriy  zaxira  k o ‘p  b o is a ,  shuncha  shiddat 

bilan  ishlash  imkoniyati  paydo  b o ia d i.  Qushlar  qonida  buferlik  darajasi 

katta  b o is a ,  ular  uzoq  muddat  suv  tagida  tura  oladi.  Masalan,  o ‘rdak  nafas 

y o iin i 

8

  daqiqa  qisib  suv  tagida  turganida  ham  qonning  buferlik  darajasi 

siljimaydi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Qon  plazmasi, uning  tarkibi va xususiyatlari

Odam  qon  plazmasining  hajmi 

55-60%  ni  tashkil  etadi.  Qon 

plazmasini  shaklli  elementlaridan  ajratish  uchun  maxsus  qonni  ivishdan 

saqlovchi  moddalar  q o ‘shish  y o ‘li  bilan  olingan  qonni  sentrifugalanadi. 

A vvalo,  o g ‘ir  bo*lgani  uchun  probirka  tubiga  eritrotsitlar  ch o

4

kadi,  uning 

ustiga  oq  tusli  leykotsitlar  («leykon»-rangsiz),  s o ‘ngra  yaltiroq  k o ‘rinishli 

qon  plastinkasidan  trombotsitlar  ch o ‘kadi.  Shaklli  elementlar  ustida  suyuq 

rangsiz  yoki  sarg‘ich  tusli  qavat  plazma  ajraladi.

Qon  plazmasi  (qon  zardobi)  qonning  suyuq  qismi  b o iib ,  u  murakkab 

aralashmadir.  Uning  tarkibida  oqsillar,  y o g ia r ,  karbonsuvlar,  mineral  tuzlar, 

fermentlar,  antetelalar  va  erigan  holdagi  gazlar  (kislorod,  karbonat  angidrid 

kabilar)  b o ia d i.

Plazma  tarkibida  o ‘rtacha  90%  suv,  7-8%  oqsillar,  0,9%  tuzlar,  0,1% 

glyukoza, 

0.8% 

y o g ia r  

b o ia d i. 

Plazmadagi 

oqsillardan-albumin-4%, 

globulin 

2

,

8

%  va  fibrinogen-0,4% ni  tashkil  qiiadi.  Fibrinogen  va  albumin 

muhim  biologik  ahamiyatga  ega  b o iib ,  jigarda  hosil  b o ia d i  va  qonning 

ivishini  amalga  oshiradi.  Globulin  esa  jigar,  taloq,  ilik  va  limfa  tugunlarida 

hosil  b o ia d i.  Limfa  oqsillarining  miqdori  0,3-0,4%   ga  teng.

Qon  plazmasidan  hamma  oqsillar  chuktirilgandan  so 4ng  filtratda  modda 

almashinuvining  oraliq  mahsulotlari-siydik  kislotasi,  kreatin,  amiak  va 

boshqa  moddalarni  ajratish  mumkin.  Bu  moddalar  tarkibidagi  azot, 

qoldiq 

yoki 

oqsiisiz azot 

deb  ataladi,  uning  miqdori  katta  odamlarda  20-40  mg%  ni 

yoki  20-40  mg  100  ml  qon  hajmiga  to ‘g ‘ri  keladi.

Qon  plazmasi  tarkibida  y o g ‘  kislotasi  va  y o g ‘simon  moddalar  uchraydi. 

Nahorda,  och  holda  odam  qon  plazmasida  0,5-1,0%   chamasi  y o g ‘  va 

y o g ‘simon  moddalar  topilgan.

Glukozaning  qon  plazmasidagi  umumiy  miqdori  80-120  mg%  ga  teng. 

Ovqatlanganda  uning  miqdori  0,2  %  ga  koiariladi.  Buni 

ovqatianish 

giperglikemiyasi 

deb 

ataladi. 

Glukozaning  plazmada  0,05 

%  gacha 

pasayishi 

gipoglikemiya 

dcyiladi.  Glukozaning  plazma  tarkibida  0,2%  ga 

oshib  ketishi  yoki  0,05  dan  pasayib  ketishi  organizm  funksiyasining  kuchli 

buzilishiga  olib  keladi  va  o ii m   sodir  b o iis h i  mumkin.

Tinbh  holda  qonda  sut  kislotasi  miqdori  10-30  mg%  ga  teng.  Plazma 

mineral  tuzlari  tarkibiga  asosan  natriy,  kaliy,  kalsiy  magniy,  xlor  va 

fosfatlar  kiradi.  Plazma  kuchsiz  ishqoriy  reaksiyaga  ega,  ya*ni  PH=7.4

Qon  plazmasi  oqsillari  va  peptidlar  quyidagi  funksiyalam i  bajaradi  (7, 

8

-rasmlar): 

1

.  oqsillar  kolloid-osm otik  bosimining  paydo  b o iish id a   muhim 

rol  o ‘ynaydi.  Onkotik  bosim   to ‘qimalar  bilan  qon  o ‘rtasidagi  almashinuvini 

tartibga  solish  uchun  zarur; 

2