Odam fiziologiyasi
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
|
fillar neytro- fillar -simon neytro- fillar yadroli neytro- fillar neytro- fillar sitlar t
! 0-1 | UH
. „ 0-1 1-5 50-70 57-73 |I 20-40 2-10 Leykotsitar formulani aniqlash klinikada katta ahamiyatga egadir. Muayyan kasalliklarda leykotsitlaming ayrim turlari o ‘rtasidagi nisbat xarakterli ravishda o ‘zgaradi. Masalan, ba’zi bir kasalliklarda, jumladan gijja kasalliklarida eozinofillar miqdori oshib ketadi. Organizmda yallig‘lanish jarayoni b o is a neytrofillar k o ‘payib ketadi. Anginaning ba’zi o ‘smalari paydo b o ig a n d a yosh leykotsitlar k o ‘payib ketadi. Shunga qaramay, kasallikni oxirigacha aniqlash uchun albatta leykotsitar formulaning o ‘zini aniqlash kamlik qiladi. Trombotsitlar (qon plastinkalari) suyaklam ing k o ‘mik qismida va taloqda hosil b o ia d i. Odam trombotsitlarining asosiy vazifasi qonning ivishini ta’minlashdan iborat. Ular soni kamayganda qonning ivish xossasi buziladi. Bunday odam jarohatlanishi juda xavfli, chunki qon oqishini to ‘xtatish qiyin b o ia d i. Salgina urilish, turtinish natijasida badanda k o ‘karish (qon quyilish) yuzaga keladi, o ‘z -o ‘zidan burundan qon kelishi mumkin. Trombotsitlarning deametri 1-4 mkm, dumaloq shakldagi plazmatik tuzilmalardir. Odam va sut em izuvchilam ing qon plastinkalari yadrosiz, shuning uchun k o ‘pchilik tadqiqotchilar qon plastinkalarini hujayrasiz tuzilmalar deb hisoblashadi. Odamning 1 mm qonida 200-400 ming trombosit bor. Bu miqdor kecha-kunduz davom ida ancha o ‘zgarib turishi mumkin. Periferik qonda kunduzi ko*proq, kechasi kamroq b o ia d i. Bu jism oniy mashqlar mehnat va dam olish rejimiga b o g iiq . Masalan, o g ‘ir jism oniy ishdan s o ‘ng odamning qon plastinkalari 3-5 baravar k o ‘payib ketadi. Qon plastinkalari 8 kun davomida yetishib oladi. Qon tomirlaridan chiqqan qondagi qon plastinkalari tez parchalanib, 5-11 kunda yangilanib turadi. Ba’zi bir m aium otlarga k o ‘ra ular 2-5 kun yashaydi. Odam uzoq vaqt davomida kam va sifatsiz ovqatlansa, bir necha kun, hafta davomida o g ‘ir jism oniy mehnatdan charchasa, surunkali uzoq davom etuvchi kasalliklarda trombotsitlaming soni kamayadi. Bu esa organizmning nihoyatda kuchsizlanganidan dalolat beradi. www.ziyouz.com kutubxonasi Trombotsit tarkibida serotonin moddasi b o iib , u qon tomirlarini toraytirish va qon ketgan vaqtda uning ivishini tezlashtirish xossasiga ega. Qon ishlanishi va qon tizimining boshqarilishi Qon hujayraiarining yetuk shakllari hosil b o iis h jarayoni gemopoyez deb ataladi. Qon hujayralari qaysi a’zolarda hosil b o is a va parchalansa, o ‘sha a’zolar va qon G.F.Lang taklifiga k o ‘ra, yagona qon tizimiga kiritiladi. Bu tizimga: k o ‘mik, jigar, taloq va limfa tugunlari kiradi. Katta yoshli organizmda k o‘mik, embrionda esa, bundan tashqari, jigar ham yaratuvchi a*zo hisoblanadi. Katta yoshli organizmda jigar qon yaratish (qon ishlash) funksiyasidan mahrum b o ia d i. 13-rasm. Terida yallig4anish jarayonining paydo blishi va leykotsitlarning himoyalanuvchi ahamiyati. 1 -bakteriyalar, 2-tikon, 3-teri, 4-leykohit, 5-qon tomirlari, 6-asab Bir kecha-kunduzda taxminan 200-250 mlrd. eritrotsit hosil b o ia d i. K o‘mik (qizil ilik)ning yadroli eritroblastlaridan yadrosiz eritrotsitlar vujudga keladi. Ulam ing sitoplazmasida ribosomalardan iborat b o ig a n donalarda gem oglobin sintezlanadi. Gem sintezida ikkita oqsil - ferritin va siderofllin tarkibidagi temirdan foydalaniladi. K o‘mikdan qonga o ‘tuvchi eritrotsitlarda bazofil modda bor, ular retikulotsitlar deb ateladi va yetuk eritrotsitlardan kattaroq b o ia d i. S o g io m odam qonida retikulotsitlar 1 % dan oshmaydi. Retikulotsitlar bir necha soatda yetiladi, ya’ni yetuk eritrotsitlarga aylanadi; ayni vatda bazofil moddasi y o bqoladi. Eritrotsitlar yuqorida qayd qilib o ‘tganimizdek, o ‘rta hisobga 120 kun yashaydi. Umri bitgan eritrotsitlar jigar va taloqda gemolizlanish y o i i bilan parchalanib turadi. Shuning uchun ham bu a’zolam i «eritrotsitlar mozori» deb atashadi. Eritrotsitlar hosil b o iish i-eritro p o y ez jarayonida vitamin В 12 va foliy kislotaning ahamiyati juda katta. Bu moddalaming birinchisi ikkinchisidan taxminan 1000 baravar faolroq. Vitamin B 12-siankobalamin tashqi muhitdan organizmga ovqat bilan kiradi va qon ishlanishining tashqi omili deb ataladi. www.ziyouz.com kutubxonasi Eritropoyezning tezligi qon y o ‘qotish gipoksiya va turli potologik jarayonlarda bir necha marta oshadi. Bunday sharoitda qon zardobida eritropoyez jarayonini faollashtiradigan moddalar - eritropoetinlar sintezi kuchayadi. Ular glikoprotcin tabiatli gormonlar b o ‘lib, buyrak, jigar va jag* osti bezlarida hosil b o ‘ladi. Eritropoetinlar gem oglobin paydo b o ‘lish jarayonini ham tezlashtiradi. Eritropoetinlardan tashqari, qon ishlanishida androgenlar va mediatorlar ham faol ishtirok etadi. Bu moddalar qon ishlashining ichki omillari deb ataladi. Leykositopoyez va tromositopoyez eritropoyezga qaraganda kamroq o ‘rganilgan. Leykositopoeyz va eritropoyez to‘g ‘ridan-to‘g ‘ri leykotsitlarning parchalanishiga b o g iiq : parchalanish qancha k o ‘proq b o is a , leykotsitlam ing yangilanishi shuncha tezroq amalga oshiriladi. Leykopoyezning faolligi nuklein kislotalar va gipofiz gormonlari ta’sirida o ‘tadi. Leykopoyez mikroorganizmlar va toksinlar ishtirokida ham o ‘tadi. Masalan, leykopoetinlarning ta'sirida suyaklaming k o‘mik hujayralari shakllanadi va shu bois leykotsitlam ing yangilanishi va parchaianishi muntazam ravishda amalga oshiriladi. Leykotsitlam ing hayotiy muddati turlicha b o iib , ular bir necha soat, kun va oy yashaydi. Lekin leykotsitlaming bir qismi odam va hayvonlar organizmida umr davomida yashay oladi. Ularning parchalanish makoni-hazm tizim ining shilliq pardalari va retikular to*qima hisoblanadi. Trombositopoez fiziologik jarayonlarini boshqaruvchi om ili trombositopoetinlar hisoblanadi. Kim yoviy nuqtayi nazardan ular oqsillarning katta molekular fraksiyalaridan tashkil topgan b o ‘lib, gamma - globulinlarga o ‘xshaydi. Hozirgacha qon ishlab chiqarishda qaysi ixtisoslashgan tizim ishtirok etadi degan savolga javob y o ‘q. Biroq, qon jshlab chiqaradigan to*qimalaming turli asab tolalariga boyligi ularda inferoretseptorlarning k o ‘pligi bu jarayonning reflektor xarakterga ega ekanligidan dalolat beradi. Uk bor qon ishlab chiqarishda va uning shaklli hujayralarining jtaqsimlanishi, y a ’ni asab boshqarilishi haqidagi fikmi rus olim i S.P.Botkin aytib o ‘tgan edi. Keyinchalik bu fikr V.N Chernigovskiy va A.Ya.Yarshevskiy tomonidan tasdiqlangan. Shunday qilib, qon tizimi a’zolari (k o ‘mik, taloq, jigar, limfa tugunlari) retseptorlarga boy, bu retseptorlarga ta’sir etilganda turli fiziologik reaksiyalar ro‘y beradi. Bu a’zolar asab tizimi bilan ikki yoqlam a bogiangan: ular markaziy asab tizimidan axborotlar (signallar) oladi (bu axborotlar ularning holatini boshqaradi) va o ‘z navbatida qon tizimi holatini o ‘zgartiruvchi reflekslar manbayi hisoblanadi. Limfa Limfa qonning maxsuloti hisoblanadi. Qon, to ‘qimalararo suyuqlik va limfa organizmning ichki muhitini tashkil etadilar. Limfa va t o ‘qimalararo suyuqlikning hosil b o iis h mexanizmlarini ilk bor K.Ludvig o*rganib www.ziyouz.com kutubxonasi chiqqan. Uning filtratsion nazariyasiga k o 4ra limfa qon bosimining o ‘zgarib turishi natijasida paydo bladi. Keyinchalik bu nazariyani E.Starling q o ‘llab quvvatladi. Uning fikricha, limfaning hosil b o lish id a gidrostatik bosimdan tashqari onkotik bosimning ham ahamiyati juda katta. Qon kapillarlarida gidrostatik bosimning^oshishi limfa paydo b o iish id a asosiy omil hisoblanadi va aksincha, onkotik bosimning oshib ketishi limfa hosil b o iis h jarayonida salbiy ta’sir etadi, ya’ni tormozlovchi om il hisoblanadi. Limfa qon singari gom eostazning, ya’ni organizm ichki muhitning doim iyligida ishtirok etadi. Limfa orqali k o ‘pgina oqsillar to ‘qimalar b o ‘shligidan qonga qaytariladi va organizmda suvning qayta taqsimlanishida, moddalar almashinuvida, suv hosil b o iish id a , ovqat hazm qilish va s o ‘rilish jarayonlarida ishtirok etadi. Y o g ia r va y o g ‘da erituvchi moddalaming s o ‘rilishi va tashilishida ham ishtirok etib organizmning immunitet reaksiyalarida muhim rol o ‘ynaydi. Limfa ishqoriy muhitga ega b o ig a n suyuqlik. Uning pH reaksiyasi 7 .3 5 -9 .0 atrofida. Turli a’zolarda limfa hosil b o iish id a sezilarli farq bor. Limfa hammadan k o ‘p jigarda hosil b o ia d i. A ’zolarning 1 kg massasi ga hisoblanganda bir kecha-kunduzda jigarda 21-36 ml, yurakda 5 -18 ml, taloqda 3-12 m l, skelet mushaklarida 2-3 ml limfa hosil b o ia d i. Katta odam organizmida bir kunda limfa tomirlari orqali qonga 1000- 3 000 ml limfa oqib tushadi. Organizm och qolganda yoki uncha y o g i i b oim agan taom yegandan keyin, limfa yoilaridan y ig ‘ilgan limfa rangsiz, deyarli tfhiq suyuqlik b o iib , oqsillam ing taxminan ikki baravar kamligi bilan qon plazmasidan farq qilandi. K o‘krak y o iin in g lim fasi, shuningdek ichakning limfa tomirlaridan y o g i i taom yeyilgandari 6-8 soat keyin olingan limfa sutday oq b o iib , tiniq emas, chunki unda ichakdan s o ‘rilgan-emulsiyaga aylangan y o g ‘ zarralari bor. Limfada oqsillar kamroq b o ig a n i uchun, uning yopishqoqligi va solishtirma o g ‘irligi qon plazmasinikidan kam. Limfa ishqoriy reaksiyali. Limfada fibrinogen va protrombin borligidan, u ivib, g ‘ovak, biroz sa rg ish laxta hosil qila oladi. Limfada eritrotsitlar yo*q, taqat juda ozgina donali leykotsitlar bor. Odamning k o ‘krak y o ‘lining 1 mm 3 limfasida 2000 dan 20000 gacha limfotsit topilgan. Bunga sabab shuki, limfotsitlar limfa tugunlarida hosil b o ia d i va ulardan limfa oqimi bilan qonga o ‘tib ketadi. Qon to ‘qimalami teshib o ‘tuvchi mayda qon tomirlari-kapillarlar ichida harakatlanayotganda qon plazmasining ba’zi tarkibiy qismlari shu tomirlarning devorlari orqali doim o tashqariga o ‘tib turadi. Shu tariqa barcha tirik hujayralami qurshab turuvchi to ‘qima suyuqligi vujudga keladi. Hujayralar shu suyuqlikdan moddalar va kislorodni oladi, karbonat angidridni va o ‘z hayot faoliyatining boshqa keraksiz mahsullarini shu suyuqlikka chiqaradi. Qon esa hujayralar foydalanadigan moddalami to ‘qima suyuqligiga to ‘xtovsiz yetkazib berib turadi va hujayralar ajratib chiqargan moddalami oladi (14-rasm). www.ziyouz.com kutubxonasi 14-rasm. To 'qima suyuqligi qondan o 'tadigan moddalar hisobiga to 'xtovsiz toHib turadi. Qon guruhlari 1901 yili avstriyalik olirn K.Landshteyner, 1907 yili chex olimi Ya Yanskiy turli odamlar qoni kim yoviy-biologik xossalariga к о кга bir- biridan farq qilishini aniqladilar. Qonning eritrotsitlari tarkibida agglutinogen, plazmasi tarkibida agglutinin moddalari b o ‘lib, ularning har biri kim yoviy xossalariga k o ‘ra ikki turga b o ‘linadi, ya’ni agglutinogen A va B, agglutinin a va p . Binobarin, bitta odam qonining eritrotsitlari va plazmasida bir xil belgili modda b o ‘lmasligi kerak. M e’yorida agglutinogen A va agglyutinin p yoki agglutinogen A va agglutinin a b o iis h i mumkin. Agglutinogen A va B b o ig a n qonda agglutininlar umuman b oim ayd i. Aksincha, agglutinin a va p b o ig a n qonda agglutinogenlar umuman b oim ayd i. Ana shunga к о ‘га, barcha odamlar qoni to ‘rt guruhga b oiin ad i (4,5-jadvallar). I - guruh-eritrotsitlarda agglutinogen umuman b o im a y d i, plazmada agglutinin a va p b o ia d i. II - guruh eritrotsitlarda agglutinogen A, plazmada agglutinin p b o ia d i. III - guruh-eritrotsitlarda agglutinogen B, plazmada agglutinin a b o ia d i. IV - guruh-eritrotsitlarda agglutinogen A va B b o iib , plazmada agglutinin umuman b o im a y d i. Dunyodagi k o ‘p mamlakatlarda yashovchi odamlarning qon guruhlarini aniqlash natijasi shuni k o‘rsatadiki, qoni I guruh b o ig a n odamlai* aholining o ‘rtacha 40% www.ziyouz.com kutubxonasi ni, II guruh-39%, III guruh-15% ni va IV guruh- 6 % ni tashkil etadi. Organizm k o ‘p qon y o ‘qotganda ba’zi zaharlanishlarda (jumladan. gemoglobinning kislorod biriktirish xossasi buzilganda), qondagi gemoglobin miqdori kamayganda, tibbiyotda boshqa k o‘p k o ‘rsatmalar bilan qon quyiladi. Ilgari qon quyish uchun urinib k o ‘rishlar kpincha halokatga olib kelgan yoki organizmni o g ‘ir ahvolga solib q o ‘ygan. Donor (qon beruvchi odam) qonining eritrotsitlari resipiyent (qon oluvchi odam)ning qon plazmasida agglutinatsiyalanganda qon q o ‘yishning o g ‘ir oqibatlari k o ‘rinadi. Q o‘yilgan qon eritrotsitlarida agglutinatsiyalanuvchi modda- agglutinogen, resipiyent plazmasida esa shunga mos keladigan agglutinatsiyalovchi modda-agglutinin b oigan d a shunday hodisa ro‘y beradi. Eritrotsitlarning agglutinatsiyalanishi va s o ‘ngra gem olizlanishi oqibatidd organizmni o iim g a olib keluvchi o g ‘ir holat - gemotransfuzion ^jhok paydo b o ia d i. Agglutinatsiyasini plus (+) belgisi, uning ro‘y bermasligini esa minus (-) belgisi bilan k o ‘rsatib, turli guruhlarga mansub odamlaming plazmasi va eritrotsitlarining aralashish natijalarini quyidagicha ifodalash mumkin: ___________ ______________________________________________________ 4-jadval 1
Eritrotsitlar guruhi guruhi ^
1 (0) II (A) III (B) IV (A.11; I ( a va P ) ! i_____ + _____ + U( J ) - i +
i +
III (flr) ^
+ +
1Y (0) I
i
_ l
i ^ L: . . . . j
- Turli qon guruhiarining bir-biriga mos kelishi 5-jadval Quyidagi qon guruhlari bo‘lgan odamlar Quyidagi guruhlarga qon berishi mumkin Quyidagi guruhlardan qon qabul qilishi mumkin 1 1, II, 111, IV I II II, IV L
н 111
i III. iv i, ш 1
1 1
IV 1, 11, Ш. IV Donorlik har bir odamning faxriy burchidir. 18 yoshga yetgan har bir Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|