Odam fiziologiyasi
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 46-rasm 1-o iz bo‘shlig‘i, 2-so‘lak bezlari, 3-halqum, 4-qizilo‘ngach, 5-jigar, 6-m e’da, 7 -o ‘t
|
| Balandlik, km 0
1 2
' 4 | 5 6 7 8 9 ! 10 i < Atmosfera bosimi, mm simob ustuni bilan 460 j
I 680
| 600
530 I i I 460
I 1 405
355 310
270 250
j !
L 1
i Tashqi havoda kislorodning parsial bosimi 159
! 140 ! 125 i ! 1 1 1 110
98 1 J 85 74 65 56 i 48
! i i 36 ; !
havoda kislorodning I parsial bosimi j 105
90 70 i
62 1!
50 45 I 40 1 35
j I 30 . i 1 1 Arteriya qonining | 1 kislorod bilan j ; to*yinishi.(%) ! 1 95 94 92 ! 90 ! i
85 i
i 1 70 60 50 i ■
Odam organizmi 760 mm va shunga yaqin bosimda hamda kislorodning parsial bosimi 150-159 mm b o ‘lgan sharoitda yashashga o ‘rganib qolgan. Balandlikka ko‘tarilishi bilan atmosfera bosimi kamayadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Buning natijasida kislorodning parsial bosimi ham kamayadi. Bu esa alveolalardagi havoda kislorodning parsial bosimi kamayishiga sababchi b o ‘ladi. Alveolalarda kislorod bosimining kamayishi nafas olishni buzadi. Qonga yetarli miqdorda kislorod kirmay qoladi, ya’ni qonda kislorod miqdori kamayib ketadi (gipoksem iya), kapillardagi qonda kislorodning parsial bosimi pasayadi. Buning natijasida kislorodning qondan to ‘qimalarga o ‘tishi qiyinlashadi, to‘qimalarning kislorodga b o ‘lgan ehtiyoji to‘la qoplanmaydi. Qonda kislorodning kam ayishiga har bir a’zo har xil reaksiya beradi. Markaziy asab tizimi va ayniqsa bosh miya yarim sharlarining p o ‘stlog‘i eng
sezgir a ’zodir. Yurak
bilan jigar esa
kislorodning yctishmasligiga eng chidamli a’zolar hisoblanadi. 3000 m balandlikka k o ‘tarilganda o ‘pka ventilatsiyasi kuchayadi, yetarli miqdorda kislorodni to ‘qimalarga yetkazib berish uchun qon depolaridagi eritrotsitlar umumiy qonga k o ‘p miqdorda q o ‘shiladi va shu y o ‘l bilan organizmning kislorodga b o ig a n ehtiyoji birmuncha qondiriladi. 3000-4000 m dan ham baland k o ‘tarilganda bu mexanizmlar yordam bermay qoladi va bu vaqtda kasallik holati - balandlik kasalligi vujudga keladi. Balandlik kasalligi yoki tog4 kasalligi faqat balandlikkagina b o g iiq boim asdan, kishining o ‘rganmaganligi va uning individual xususiyatlariga ham b ogiiqdir. T og‘ kasalligi, aksari balandlikka k o ‘p kuch sarf qilib, tez k o ‘tarilish vaqtida vujudga keladi. Charchash, uyqusizlik, ortiq darajada isib ketish yoki sovuq yeyish, hayajon, tog‘ kasalligini kuchaytiradi. T o g ‘ kasalligining alomatlari, shulardan iborat: nafas olish va yurak urishi tezlashadi, bosh aylanadi va o g ‘riydi, quloq jaranglaydi, ish qobiliyati pasayadi, kishi tez charchaydigan b o iib qoladi, k o ‘ngil ayniydi, rangi oqarib ketadi. I.M.Sechenovning m a’lumotlariga qaraganda, alveolalarda kislorodning parsial bosimi doim xavf tug‘diradi. Organizmni kam kislorodli havo bilan nafas olishga o ‘rgatish juda katta ahamiyatga ega. Bu vaqtda qonda eritrotsitlar miqdori k o ‘payadi, o*pka ventilatsiyasi kuchayadi, to^qimalar» ayniqsa, asab to ‘qimasi kam kislorodga chidamli b o ia d i. M aium ki, m u’tadil sharoitda nafas olganda tashqi havo qonda m a iu m darajada erigan b o ia d i. Havoda bosim k o ‘paysa, organizmda erigan gazlarning miqdori ham ko‘payadi. Atrofdagi bosim sekin-asta pasayib borganda organizmda erigan ortiqcha gaz diffuziya y o ii bilan to ‘qimalardan qonga o ‘tadi undan o ‘pka orqali tashqariga chiqarib yuboriladi. Agar yuqori bosimdan past bosimga tez o ‘tadigan b o is a yoki atrofdan bosim birdan kamayib ketsa, qonda va to‘qimalarda gaz pufakchalari hosil b o ia d i. Bu gaz pufakchalari kattalashib, gaz probkalarini hosil qiladi va tomirlarni bekitib, qon o ‘tkazmay q o ‘yadi. Gaz pufakchalari, aksari, teri ostidagi yog‘ to ‘qimalarida, suyaklarda, b o ‘g ‘inlarda, asab tizimida hosil b o ia d i. Baland to g ‘ sharoitida uzoq vaqt turilganda, masalan: baland to g ii joyda yashaganda (endemik kishilar) odam kislorodning past parsial bosimiga o ‘rganib qoladi (akklimatizatsiya). Bu, bir necha omillarga b o g iiq ; 1) qondagi eritrotsitlar soni k o ‘payadi, demak, qonning kislorod www.ziyouz.com kutubxonasi sig‘imi ortadi; 2) o ‘pka ventilatsiyasi kuchayadi; 3) kislorod yetishmasligiga organizm to‘qimalari, jumladan markaziy asab tizimining sezgirligi pasayadi. Qon ishlanishning kuchayishi, shuningdek, qon depolaridagi qonning umumiy aylanishga ko ‘proq q o ‘shilishi natijasida eritrotsitlar soni k o ‘payadi. Qonda eritrotsitlarning yosh shakllari-retikulotsitlar sonining ortishi va k o ‘mik massasining k o ‘payishi qonning k o ‘proq ishlanayotganidan guvohlik beradi. 15000 m balandlikdagi havo bosimi 80 mm simob ustuniga teng. Bunday sharoitda hatto kislorod asbobi (baloni) yordamida toza kisloroddan nafas olinganda ham alveolyar havodagi kislorodning porsial bosimi m e’yordagidan past b o ‘lib, qonga yetarlicha kislorod o ‘tishini ta’minlay olmaydi. Shuning uchun stratosferada, ayniqsa, kosmosda uchish uchun ichidagi bosim zarur darajada saqlanib turadigan germetik kabinalar individual germetik skafandrlar kerak. Asab tizimi va uning oliy b o iim i - bosh miya p o ‘stlog‘i atmosfera bosimining pasayishiga javoban organizm chidamini oshiradi, ya’ni
fiziologik jarayonlam ing borishini o ‘zgargan tashqi sharoitga moslashtiradi. Odam mashq qilgandan keyin 4000-5000 m balandlikda tura oladigan va hatto tog‘ kasalligining k o ‘ngilsiz sezgilarini boshdan kechirmasdan yanada balandroqqa k o ‘tari!a oladigan b o iad i. Masalan, Elbrusga borgan
ekspeditsiya mashq qilishdan keyin 5000 m dan ortiq balandlikka k o ‘tarilgan: Everestga borgan ekspedisiya 8400 m balandlikka k o ‘tarilgan. Yuqori atmosfera bosimida nafas olish Yuqori atmosfera bosimi sharoitida, ya’ni s u v . ostida odam qoni tarkibida, to‘qima va hujayra suyuqliklarida erigan gazlarning miqdori k o ‘payadi. Ayniqsa, azot gazi erigan holda miyaning qon tomirlarida to ‘planadi. Agar odam bunday sharoitdan juda tezlik bilan m o‘’tadil bosimli sharoitga o ‘tsa, erigan azot gazi mayda pufakchalarga aylanib, qon tomirlarini to‘sib q o ‘yadi va kesson
kasalligi yuzaga keladi. Ohista
dekompressiyada, masalan, g ‘ovvos dengizning chuqur joydan sekin k o ‘tarilganda, bosim pasaygan sayin gazlar chiqarilayotgan nafas havosi bi№n birga ajrala boshlaydi va organizmga hech qanday xavf tu g ‘dirmaydi. Haddan tashqari tez dekompressiyada, masalan g ‘ovvos dengiz tubidan tez k o ‘tarilganda gazlar organizmdan ajralib ulgurmaydi. Yuqori bosimdan m o‘tadil bosim ga o ‘tilganda gazlaming qonda erishi kamaygani uchun qonda gaz pufakchalari paydo b o ia d i, bular esa tom irlar emboliyasiga, ya'ni tomirlar ichiga gaz pufakchalarining tiqilib qolishiga sabab b o ia oladi. Karbonat kislota va kislorod qonga kimyoviy y o ‘l orqali birikuvchi gazlar bilan, azotga nisbatan kamroq xavflidir, azot esa yog iard a va lipoidlarda yaxshi erib, miyada va asab stvollarida ko‘p to ‘planadi. Tez dekompressiyada paydo
b o iu v c h i va
ba’zan kesson
kasalligi deb
yuritiluvchi holatda b o ‘g ‘imlar o g ‘riydi va miyaning zararlanish simptomlari paydo boiad i. Bu kasallikni davolash uchun qondan ajralib chiqqan gaz www.ziyouz.com kutubxonasi
pufakchalarini yana eritib yuborish uchun yuqori bosimni bemorga tez ta’sir cttirish zarur, ya’ni bunday vaqtlarda kishini yana yuqori bosimli sharoitga k o ‘chirish zarur bo‘ladi. Gipoksiya Organizmning kislorod bilan yetarlicha ta’minlanmasligi gipoksiya deb ataladi. Gipoksiyaning to ‘rt turi: gipoksemiya, anemiya, damlanma va gistotoksiya mavjud. Arterial havodan qonga yetarlicha kislorod oHmasligi gipoksemik gipoksiyaga sabab bo iad i. Qonning kislorod biriktirish xossasi susayishi, ya’ni qonda kislorod sigim ining kamayishi anemik gipoksiyaga sabab b o iad i. Gemoglobin kamayganda (anemiyalarda), boshqa moddalami biriktirib olganda (masalan, is gazidan zaharlanganda), metgemoglobin hosil b o ig a n d a (nitritlar, ferrosianidlar, atsetanilid va boshqa moddalardan zaharlanganda shunday holat kelib chiqadi. Damlangan gipoksiya qon aylanishining umumiy kamchiligida kapillarlarda qonning sust harakatlanishi natijasida (yurak va tom irlam ing kasalliklarida) vujudga keladi. Gistotoksik gipoksiya to ‘qimalar kislorod bilan yetarlicha ta’minlanmaganda (to4qimalaming oksidlovchi fermentlari nofaol b oiganda, masalan, ular sianidlardan zaharlanganda) paydo b o ia d i. Dastlabki ikki sababdan biri bilan kelib chiqqan gipoksiyada qopdagi kislorod miqdori kamayadi, ya’ni qon
kislorod bilan . yetarlicha ta’minlanmaydi (gipoksemiya), qon kislorod bilan yetarlicha to‘yingan b o iish i mumkin, lekin to ‘qimalarga kislorod yetishmaydi. Gipoksiyada organizmda nafas olish va qon aylanishi bir qancha o ‘zgarishlarga uchraydi, ular moslanish uchun ahamiyatli. Masalan, qonda kislorod yetishmaganda tomirlardagi refleksogen zonalaming xemoretseptorlari q o ‘zg‘alib, o ‘pka ventilatsiyasi refleks y o ii bilan ortadi, yurak faoliyati kuchayadi va tezlashadi, demak, daqiqalik hajm ortadi, taloqdan va boshqa qon depolaridan umumiy qon aylanish doiralariga k o ‘proq qon
qo‘shiladi, kapillarlar ochiladi. Gipoksiyada modda almashinuvining oksidlanib ulgurmagan mahsulotlari to ‘qimalarda to ‘planib, nafas olish va qon aylanishining asab markazlarini q o ‘zg‘atishi ham boyagi o ‘zgarishlar paydo b o iish ig a yordam beradi. Gipoksiya sababi uzoq vaqt ta’sir etsa (masalan, juda baland joyda uzoq vaqt turilsa, shuningdek yurak faoliyatining b a ’zi buzilishlarida), qondagi eritrotsitlar va gemoglobin' shunga moslanib ko‘payib ketadi. Agar organizm kislorod bilan yaxshiroq ta ’minlansa, gipoksiya barham topadi. Nafas olish, qon aylanishi va qon tarkibining mOslashuv o*igarishi gipoksiyani y o ‘qotish uchun yetarli b o im a sa , uning yuqorida k o ‘rsatilgan o g ‘ir belgilari paydo boiaveradi. Bu belgilar, avvalo, kislorod yetishmasligiga ayniqsa sezgir b o ig a n markaziy asab tizimi funksiyasi www.ziyouz.com kutubxonasi buzilishi simptomlari bilan xarakterlanadi. O g‘ir gipoksiyada avvaliga maslikni eslatuvchi holat - gallutsinatsiyalar (aldamchi his, soxta sezgi- ha:qiqatda y o ‘q narsani his qilish, sezish, tasavvur qilish va bunga ishonish belgilari) paydo b o ia d i, so ‘ng talvasa tutadi, k o ‘z tinadi, kishi dambadam o ‘zidan ketib turadi, nihoyat, kishi butunlay hushdan ketadi. Ayni vaqtda qon aylanishi va nafas olishni boshqaruvchi asab markazlari holatining buzilishi natijasida nafas olish va qon aylanishi buziladi: kishi yuza (kalta) nafas oladi, tomirlarda qon yaxshi yurishmaydi, shuning natijasida q o i-o y o q k o ‘karadi (sianoz) puls zaiflashadi va qon bosimi pasayadi. Nafas olish va qon aylanishining buzilishi o ‘z navbatida asab markazlarining holatini yanada k o ‘proq yomonlashtiradi, bu esa gipoksiyaning o g ‘ir xillarida tez o iim g a olib keladi. Gipoksiyaning aytilgan turlaridan gipoksemik gipoksiya faqat past atmosfera bosim ida uchraydi, so g io m odamlarda kuzatiladi va fiziologlar tekshiradigan hodisalarga kiradi. Gipoksiyaning qolgan turlari
esa patofiziologlar va klinisistlar o ‘rganadigan patologik hodisalarga kiradi. Sun’iy nafas oldirish Zaharlanish, suvga cho‘kish, o ‘pkaga yot moddalar kirib qolish hodisalari natijasida yurak ishlab tursa ham nafas olish to ‘xtab qolishi mumkin. Bunday vaqtlarda odamga sun’iy nafas oldiriladi. Sun’iy nafas oldirish uchun avval nafas y o ila ri yot moddalardan tozalanadi, so ‘ngra odam o ‘z holiga nafas ola boshlaguncha sun’iy nafas oldiriladi (45-rasm). Qon aynalishi buzilishi yoki asabiy hayajon natijasida nafas olish to‘xtab qolsa, nafas markazini refleks y o ‘li bilan q o ‘zg ‘atishga harakat qilinadi. Buning uchun sovuq suv sepiladi, ko‘krak ustiga ho‘1 latta qyiladi, teri ishqalanadi, ammiak hidlatiladi. Agar bu narsalar yordam bermasa, biror latta bilan tilni ushlab, har 3-4 soniyada uni tortib va b o ‘shatib turish yoki sun’iy nafas oldirish kerak b o ia d i. Sun’iy nafas oldirish tabiiy nafas to ‘xtaganda yoki bemoming hayotini tahlika ostida qoldirish darajasigacha buzilganda sun’iy nafasga ehtiyoj tugiladi. Sun’iy nafas suvga cho‘kkan, bug‘ilgan, elektr toki, issiq va oftob urgan hamda zaharlangan vaqtda amalga oshiriladigan birinchi yordamdir. Sun’iy nafas berishdan oldin ozor chekkan kishining o g ‘iz bumi sulak, shilliq va boshqalardan tozalanadi. Harakatlanishiga halaqit beradigan kiyim kechagi yechib qo‘yiladi, «ogizd an o g ‘izga» yoki «og‘izdan burunga» nafas berishda doka yoki boshqa yupqa gazlamadan foydalaniladi. Bemor chalqanchasiga yotqizilib kuragi ostiga yostiqsimon narsa q o ‘yiladi va nafas berish bilan birga yurak tashqi tomonidan massaj qilinadi. O g‘izga nafas berilganda burun yopib turiladi, burunga nafas berilganda o g ‘iz yopib turiladi va har nafas bergandan so ‘ng o g iz d an yoki burundan o g ‘iz olinadi va yana takrorlanadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Suvga cho‘kkan kishiga yordam berish uchun yordam berayotgan kishining tizzasiga suvda cho*kkan kishi qorni bilan yotqiziladi, yuqori nafas y o ila ri va medadan suv oqib tushishi uchun boshi pastga osiltirib q o ‘yiladi. Suv chiqarib yuborilgandan keyin darhol yuqoridagi sun’iy nafas oldirish usuli amalga oshiriladi.
Nazorat uchun savollar. 1. Nafas haqida tushuncha, uning biologik ahamiyati nimadan iborat? 2. Nafas jarayonining qaysi bosqichlarini bilasiz? 3. Nafas olish, nafas chiqarish va alveolyar havoning tarkibini aniqlab bering.
4. Nafas y o ila ri va o ‘pkaning tuzilishini belgilab bering. 5. K o‘krak ichi manfiy bosimning ahamiyati nimadan iboart? 6. Nafas sikli (davri) fazalarini tushintirib bering. 7. Nafas olish va nafas chiqarish mexanizmlarini tushintirib bering. 8. Donders modeli bilan nimani tushintirish mumkin? 9. 0 ’pka ventilatsiyasi nima? 10. Gazlar o ‘pkada va to ‘qimalarda qanday diffuziya b o ia d i? 11. Pnevomotoraks nima? 12. 0 ’pka havosining qaysi hajmlarini bilasiz? 13. Gazlaming qonda tashilishi haqida nimalami bilasiz? 14. Gazlarning parsial bosimi va tarangligi haqida nimalami bilasiz? 15. Oksigemoglabin dissotsiatsiyasining egri
chiziqlari haqida
tushuncha. 16. Qonning kislorod tashishi. www.ziyouz.com kutubxonasi
17. Qonning karbonat angidrid tashishi. 18. 0 ’pkada gaz almashinuvi qanday o ‘tadi? 19. T o ‘qimalarda gaz almashinuvi qanday o ‘tadi? 20. Nafas boshqarilish mexanizmlarini tushintirib bering. 21. Nafas markazi haqida tushuncha. 22. Nafas mushaklarining innervatsiyasi. 23. Nafas markazi faoliyatining boshqarilishi haqida m a’lumot bering? 24. L.Frederik tajribasi haqida nimani bilasiz? 25. Jismoniy mehnat paytida nafas qanday o ‘zgaradi? 26. Pasaygan atmosfera bosimida nafas olish haqida tushuncha bering. 27. Yuqori atmosfera bosimida nafas jarayoni qanday o ‘zgaradi? 28. Gipoksiya haqida tushuncha va uning turlarini belgilab bering. 29. Kislorod qarzdorlik nima? 30. Sun’iy nafas oldirish va uning turlari haqida maMumot bering. 31. Gipoksemik gipoksiya, damlama gipoksiya, anemik gipoksiya va gistotoksik gipoksiya haqida tushuncha. 32. Dekompressiya nima? 33. Nafasning boshqarilishida mexano
va xemoretseptorlaming ahamiyatini tushuntirib bering. www.ziyouz.com kutubxonasi V. OVQAT HAZM Q ILISH FIZIOLOGIYASI Me’da - ichak yo‘lining funksiyalari Odam organizmida hazm - bu murakkab fiziologik jarayon hisoblanadi, ovqat fizik va kimyoviy o 4zgarishlar natijasida mayda zarrachalarga parchalanib, m e’da va ichakdan qon va limfa tomirlariga so‘riladi (46- rasm).
46-rasm 1-o iz bo‘shlig‘i, 2-so‘lak bezlari, 3-halqum, 4-qizilo‘ngach, 5-jigar, 6-m e’da, 7 -o ‘t xaltasi, 8-m e’da osti bezi, 9-ingichka ichak, 10-yo‘g ‘on ichak, 11-chuvalchangsimon o ‘simta, 12-to‘g‘ri ichak, 13-o‘n ikki barmoq ichak. M e’da-ichak yoMining funksiyalari jum lasiga: motor (harakat), sekretor (tashqi sekretsiya), inkretor (ichki sekretsiya), ekskretor, so‘rish funksiyalari kiradi. Motor, sekretor va so‘rish funksiyalari hazm tizimining asosiy funksiyalaridir. Hazm tizimining mushaklari motor yoki harakat funksiyasini bajaradi, shu tufayli ovqat chaynaladi, yutiladi, hazm yo4li bo‘ylab harakatlanadi va hazm boMmagan ovqat qoldiqlari chiqarib yuboriladi. Sekretor funksiya shundan iboratki, bunda tegishli bez hujayralari hazm shiralarini: so ‘lak, m e’da shirasi, m e’da osti bezining shirasi va o4-safroni ishlab chiqaradi. M e’da va
ichaklar shilliq pardalari orqali hazm
bo‘lgan va
parcjialangan oziq moddalar bevosita qon va limfaga so ‘riladi. Me’da-ichak yo‘lining tuzilishi. Hazm a’zolarining barcha funksiyalari murakkab asab va gumoral boshqarish mexanizmlariga b o ‘ysunadi. ■ www.ziyouz.com kutubxonasi Odam organizmining energiya va q o ‘ruvchi (plastik) materiallar bilan ehtiyojini uzluksiz qondirib turish uchun ovqat hazm qilish tizimi katta ahamiyatga ega, chunki ular tufayli ichki muhit muntazam shakllanib turadi. Tuzilishi va funksiyalari nuqtayi nazardan ovqat hazm qilish tizimi ikki: effektor (bajaruvchi) va regulator (boshqaruvchi) qismlardan tashkil topgan. Birinchi qism - qisqarish (silliq mushaklar hujayralari), sekretsiya (bezlarning sekretor hujayralari), mem brana gidrolizi va tashilishi (ichak
hujayralari - enterositlar)ni amalga oshiriladi. Ikkinchi qism esa asab va endokrin elementlardan tashkil topgan b o iib , hazm tizimi faoliyatini neyro- gumoral
boshqarilishida ishtirok etadi. Hazm tizimining effektor qismi. Hazm tizimining bajaruvchi (effektor) elementlari ovqat hazm qilish y o ii va bezlar y ig in d isi tuzilmasini tashkil etib (so ia k bezlari, m e’da osti bezi, jigar va h.z) me9da ichak y o ii tushunchasi bilan ifodalanadi. M e’da - ichak y o ii funksiyalari hazm tizimi faoliyatining eng oxirgi jarayonlarini ro‘yobga chiqarishga qaratilgan. Ovqat moddalarining gidrolizi - oqsillar, karbonsuvlar va
y o g ia m i monomerlar darajasiga, y a’ni
aminokislotalar, monosaxaridlar, monoglitseridlar, glitserin va yog*
kislotasigacha parchalanib, ulami hazm y o iid a n organizmning ichki muhiti (to‘qimalar va hujayralar) gacha yetkazib berishdan iborat. Ovqatning hazm bo iish i, oxirgi mahsulotlargacha parchalanishi fizik-kimyoviy o ‘zgarishlar tufayli yuzaga chiqadi va shu bilan birga u ovqatni to iiq hazm qilish va so‘rilish m a’nosini ifodalaydi. Bu o ‘zgarishlar m e’da-ichak y o iin in g sekretor va motor funksiyalari orqali amalga oshiriladi. M e’da-ichak y o iin in g sekretor hujayralari oqsillar, karbonsuvlar va nuklein kislotalami gidrolitik' parchalanadigan fermentlami ishlab chiqaradi. Ovqat moddalarining gidrolizi m e’da-ichak b o ‘shlig‘ida boshlanib, ichaklar hujayralarining membranalarida, ya’ni hazm va so ‘rilish jarayonlari sodir boiadigan joyga tugaydi. Ovqatni me’da-ichak y o iid a harakatlanishi, uning aralashishi, gidrolitik fermentlarga duch kelishi va organizmdan chiqib ketishi (ekskretsiyasi) hazm nayining motor (harakatlantiruvchi) funksiyasi tufayli amalga oshiriladi. Hazm tizimining boshqariiish qismi. Hazm tizimining boshqarilish qismiga: mahaliiy va markaziy tizimi kiradi. Mahalliy boshqarish enteral asab tizimi (metasimpatik asab tizimining bir qismi) va ma’da-ichak y o iin in g endokrin diffuz (aralash) tizimi orqali amalga oshiriladi. Hazm tizimining boshqarilishi markaziy asab tuzilmalari: orqa miya, miya ustuni, gipotalamus, bosh miya p o ‘stlog‘i va boshqa hazm markazlariga mansub b o ig a n tizimlar orqali amalga oshiriladi. Hazm markazi m e’da-ichak faoliyatini uyg‘unlantirishdan tashqari ovqat xulq-atvomi ham boshqara oladi. Ovqat xulq-atvoming shakllanishi gipotalamus, limbika va bosh miya yarim sharlari p o ‘stlog‘i orqali boshqariladi. Mahalliy va markaziy boshqarilish o ‘rtasida, m e’da-ichak www.ziyouz.com kutubxonasi
y o iid a n va markaziy asab tizimidan tashqarida joylashgan simpatik tugunlar muhim rol o ‘ynaydi. E nteral asab tizimi - k o ‘pgina mikroganglionar (kichik tugunlar) tuzilmasining y ig ‘indisi bo*lib,
me’da-ichak devorida joylashgan va
metasimpatik asab tizimining bir qismi hisoblanadi. M e’da-ichak y o ‘lining boshqariluvida mushaklararo (mienteral), Auerbax va Meyssner asab tolalari muhim rol o ‘ynaydi. Ulaming tarkibida sezuvchi (sensor), effektor va intemeyronlar hamda sinapslar mavjud. Sut emizuvchi hayvonlar va odam da me’da-ichak neyronlaming miqdori orqa miya neyronlarining miqdoriga teng. M e’da-ichak y o ‘lida o ‘z funksiyalarini bajarib, ko‘pgina funksional jarayonlam i yuzaga chiqaruvchi neyropeptidlar ham mavjud. Ularga: xolesistokinin, gastrin-chiqaruvchi peptid, R moddasi, enkefalin, neyrotenzin, dermorfin, bombezin va endorfinlar kiradi. Hozirgi kunda enteral asab tizimi neyronlarida atsetilxolin va noopioid neyropeptidLar borligi aniqlangan. Funksional nuqtayi nazardan enteral asab tizimining neyronlari qo‘zg‘aluvchi va
tormozlovchi b o ‘ladi. Asosiy q o ‘zg ‘aluvchi neyronlarga xolinergik neyronlar kiradi. Tormozlovchi neyronlarga esa xolinergik asab hujayralariga bevosita ta’sir qiluvchi adrenergik neyronlar kirib, efektor hujayralami faollashtiradi. Bugungi kunda tormozlanish jarayonlarida peptidergik neyronlar (masalan, vazoaktiv intestinal peptid) qatnashadi degan m a’lumotlar ham y o ‘q emas. Diffuzion endokrin tizimi. M e’da-ichak y o iid a neyronlar to ‘ridan tashqari yana endokrin hujayralari borligi aniqlangan. Ular m e’da-ichakning shilliq pardasida va me’da osti bezida joylashib, monoaminlar va peptid tabiatli moddalarga boy. Endokrin hujayralam ing me’da-ichak y o ila ri b o ‘ylab tarqalganligi sababli ularning y ig in d isin i difFuzion endokrin tizim deyiladi. Shu hujayralarga o ‘xshagan elementlar o ‘pkada, terida,
qalqonsimon bezda, gipofizda, buyrak usti bezining m ag‘iz qavatida, simpatik tugunlarda ham topilgan. Biroq, hujayralam ing miqdori va ulaming tarqalganligi bo‘yicha m e’da-ichak tizimi birinchi o ‘rinda turadi. Bunday hujayralafriing asosiy tiplari ya ulaming peptidlari quyida keltirilgan. Ulamirig bir xili yulduzchalar bilan belgilangan, qaysiki peptidlarga o 4xshaydi va enteral asab tizimi tarki^iga kiradi. B a’zi hujayralarda (EC,, ЕС^) peptidlardan tashqari serotonin ham topilgan. M e’daning shilliq pardasidagi ba’zi hujayralarida gistamin ham bor. Hujayra Peptid
G Gastrin
GRP Gastrin chiqaruvchi peptid* GJP Gastrin ingibitor peptid Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|