Odam fiziologiyasi

uning  quvvatiga  qaramay 

yurak  javobsiz  qoladi. 

Bu  davr 

mutlaq 

refrakterlik  davri  deyiladi. 

Refrakterlik  davri  sistolaning  davomiyligiga 

b o g iiq ,  qanchaki  sistola  davri  cho‘zilsat  rcfrakterlik  davri  ham  shuncha 

ch o‘ziladi.  Kengayishning  boshidanoq  yurak  q o ‘z g ‘aluvchanligi  tiklanaveradi 

va 

nisbiy  refrakterlik  davri 

yuzaga  chiqadi. 

Shu  vaqtning  o ‘zida  tok 

jarayoni  tezroq  va  kuchli  ta:sir  etaversa,  yurakning  navbatdan  tashqari 

qisqarishi  boshlanadi.  Bu 

ekstrasistola 

deb  ataladi.  Buning  natijasida 

ekstrasistoladan  kcyingi  davr  (pauza)  odatdagidan  ham  davomliroq  boiadi, 

bu 

kompensator pauza 

deyiladi.  (20-rasm.)

www.ziyouz.com kutubxonasi

i

i  \

 

/  'i

I  Fksirasistola

Kompensator

Pauza

f

Vaqt

20-rasm.  E kstrasistola.  A -sxem a tik  tasviri;  B-qisqarish  c h iz ig ‘i.

I-qisqarish,  H-qo 'zg ‘aluvchanlik  (strelkalar  bilan  yurakning  turli  sikllarda  berilgon 

ta ’sirotlar  ko ‘rsatilgan;)  uchburchaklar  bilan  sinoatrial  tugunidan  chiqadigan  q o ‘zg ‘aiish

impulslari  ko ‘rsatilgan.

Shunday  qilib,  miokard  ishchi  hujayralarining  ta’sir  potensiali  0,3  s  ga 

teng,  bu  skelet  mushaklar  ta’sir  potensialiga  qaraganda 

150  marta 

davomliroqdir.  Ta’sir  potensialining  rivojlanishi  davrida  hujayra  kelgusi 

q o‘shimcha  ta’sirotlarga  javobsiz  qoladi,  ya’ni  mutlaq  refrakterlik  holatga 

tushadi.  Uning  refrakterlik  davri  skelet  mushaklari  refrakterligiga  qaraganda 

kamida  100  marta  oshgan  boiadi.  Ayni  holda,  refrakterlik  davri  tugagach 

yurak  mushaklarining  qo‘zg‘aluvchanligi  birdan  oshib  ketadi.  Mushakda 

q o‘zg ‘aluvchanlikni  haddan  oshib  ketishi 

ekzaltatsion  faza 

deb  ataladi. 

Yurak 

mushaklarining 

bu 

qobiliyati 

yurak 

funksiyasi 

uchun 

katta 

ahamiyatga  ega,  chunki  u  bir  marta  ta’ sirlanganda  bir  marta  qisqarishi 

кегак.  Uning  ritmik  faoliyatini  muntazam  ravishda  amalga  oshirishi  zarur.

Yurak  mushagini  mexanik,  termik,  elektrik  va  kimyoviy  ta’sirlovchilar 

q o‘zg ‘ata  oldi.  Turli  ta’sirlovchilar  bilan  ta’sir  qilganda  yurak  mushagi 

adekvat  javob  beradi,  ya  ni  qo‘z g ‘alib  qisqaradi.  Biroq,  buning  uchun 

ta’sirot  kuchi  bo‘sag‘a  kuchiga  teng  yoki  undan  ham  yuqori  b oiish i  kerak. 

B o‘sag‘a  kuchidan  past  ta’sirlovchilar  yurak  mushagini  q o‘zg‘ata  va 

qisqartira  olmaydi.  Shuning  uchun  olim  Boudich  bu  dalillarga  asoslanib, 

«bor  yoki  yo‘q» 

qonuni  kashf  etgan.  Uning  fikriga  ko‘ra,  yurak  mushaki 

turli  kuchga  ega  boigan  ta’sirlovchilarga  turli  sharoitda  bir  xil  javob 

beravermaydi;  haroratga,  mushakning  tuzilishiga,  charchash  darajasiga, 

oziqli  eritma  tarkibi  va  shu  kabilarga  qarab  «bor»  o ‘zgaradi.  Ta’sirotga 

yurak  mushagi  doim  javob  qaytaravermasligi  yurak  boimalari  bilan 

qorinchalari 

miokardining 

ajratib 

olingan 

va 

avtomatik 

ravishda 

qisqarmayotgan  bir  boiagiga  tajriba  qilib  kuzatish  mumkin.  Shu  boiak  bir 

xil  kuchdagi  ritmli  elektr  impulslar  bilan  ta’sirlansa,  birinchi  ta’sirotga

www.ziyouz.com kutubxonasi

javoban  ozgina  qisqaradi,  ikkinchi  ta\sirotga  javoban  sal  ko‘pioq,  uchunchi 

ta  sirotga  javoban  yanada  ko‘proq  qisqaradi,  nihoyat,  qisqarish  maksimal 

darajaga  yctadi.  Boudich  kashf  ctgan  bu  qonun 

pillapoya 

deb  ataladi.  Bu 

hodisa  «bor  yoki  y o ‘q»  qonuni  yurakka  tadbiqan  nisbiy  va  shartli  ekanJigini 

k o‘rsatadi.

Elektrokardiografiya-yurakda qo‘zg‘aiish jarayonini 

tekshirish  usuli

Odam  organizmining  boshqa  hujayra  va  to‘qimalari  kabi  yurak 

mushaklari  ishlab  turgan  vaqtda  ham  biotoklar  (elektr  hodisalari)  paydo 

Ьо  ladi. 

Yurakning  q o ‘zg‘algan 

va  qo‘zg*almagan 

qismlari 

o ‘rtasida 

potensiallarining  tafovuti  (farqi)  paydo  boiganda  elektr  hodisasi  butun  tana 

bo  ylab 

tarqaladi. 

Yuqorida 

aytib 

o ‘tganimizdck, 

q o ‘z g ‘aluvchan 

ю  qimalarning  hammasi  tinch  turganda  ular  musbat  dcktr  zaryadiga  cga 

bo  ladi;  qo‘z g ‘alish  paydo  boiganda  q o‘z g ‘algan  joyning  zaryadi  manfiy 

bo  lib  qoladi.  Yurak  ham  bu  qonunga  b o‘ysunadi.  Q o‘z g ‘alish  paydo 

bo  lganda,  ya’ni  manfiy  elektr  zaryadi  hosil  boiganda  q o‘z g ‘algan  joy

o  rtasida  potensiallar  farqi  hosil  boiadi.  Qo‘zg ‘aIish  jarayoni  tarqalgan 

sayin  ko  proq  joylar  manfiy  zaryadli  b o iib   qoladi.  Shu  bois,  yangidan- 

yangi  joylarda  potensiallar  farqi  vujudga  kclaveradi,  lekin  q o ‘z g ‘alish 

lmpulslari  o ‘tib  ketgan  joylarda  yana  musbat  zaryadlar  tiklanaveradi.

Yurakda  potensiallar  farqini  yurak  maydonlarining  ikki  nuqtasidan 

yozib  olingan  chiziq 

elektrokardiogramma 

(EKG)  deb  ataladi  (21-rasm). 

Buni 

ilk 

bor 

1887 

yilda 

A.D.Uollcr 

o ‘rganib 

chiqqan 

b oisa, 

elektrokardiogrammani  yozib  oladigan  asbobni  1903  yilda  V.Eyntxovcn 

ka>hf  etgan.  Elektrokardiografiya  nazariyasini  ishlab  chiqishda  va  bu  usulni 

klinika  hayotida  joriy  etishda  rus  olimi  A.F.Samoylovning  ham  xizmati  juda 

katta.

Odam 

yuragidagi 

biopotensiallarni 

yozib 

olish 

uchun 

clcktrokardiografiyaning  xizmati  juda  katta.  T o‘qimalardagi  bioelcktrik 

hodisalarni  yozib  olish  uchun  ishlatiladigan 

torli  galvanomeltr  bilan 

ossiUograf  qanday  prinsipda  tuzilgan  b oisa,  clcktrokardiograf  ham  shunday 

prinsipda  tuzilgan.

Elektrokardiograta  yurakning  qisqarishini  emas,  balki  qo‘z g ‘alishini 

qayd  qiladi. 

Buni  yozib  olish  uchun  potensiallar  qo‘l  -   oyoqlardan  va 

ko  krak  qafasining  m aium   nuqtalaridan  oiinadi.  Ko‘pincha  elektrodlar 

badanga  uchta  standart  usul  bo‘yicha  ulanadi:  1-usul;  -  o ‘ng  qo‘l  bilan  chap 

qo  I;  2-usul  -   o ‘ng  qo‘I  bilan  chap  oyoq  va  3-usul  -   chap  qo‘1  bilan  chap 

oyoq.  Zarurat  boiganda  elektrokardiogramma  k o‘krak  qafasining  boshqa 

nuqtalaridan  ham  yozib  olinadi.  (21  va  22-rasmlar.)

S ogiom   odamlarning  hammasida  elektrokardiogramma  hamisha  bir 

xilda  boiib ,  beshta  tishdan  iborat  va  P,  Q,  R,  S,  T  harflari  bilan 

belgilanadi.

R-tishi 

boimalarning 

q o‘z g ‘alishini, 

Q, 

R, 

S, 

T 

tishlari 

esa 

qorinchalarning  qo‘zg*aIishini  aks  etadi.  Uch  katta  tishlari-  P,  R,  T  yuqoriga

www.ziyouz.com kutubxonasi

ikki  kichik  tishlar  pastga  qaratilgan  boiadi.  R-tishi  chap  va  o ‘ng 

bolmachalarda  hosil  boiadigan  potensiallar  majmuasini  aks  ettiradi,  uning 

vaqti  0,1  s  ga  teng.  PQ  sigmenti  qo‘zg ‘alishning  boima-qorinchalar 

tugunidan  o ‘tishiga  mos  keladi.  uning  vaqti  0,12  -   0,18  soniyaga  teng.

QRST  kompleksi  q o‘zg‘alishni  qorinchalar  miokardida  hosil  b oiish i  va 

tarqalinishini  aks  ettiradi,  shu  sababli  u 

qorinchalar  kompleksi 

deyiladi. 

Qorinchalar  q o ‘zg ‘alishi 

qorinchalararo 

to‘siqning 

depolarizatsiyasidan 

boshlanadi  va  shu  bois  Q  tishi  pastga  qaratilgan  boiadi.

EKG  -   da  R  tishi  eng  baland  b o iib   q o‘zg‘alishni 

qorinchalar  asosida 

tarqalishini  aks  ettiradi,  S  tishi  esa  qo‘z g ‘alishni  butunlay  qorinchalarda 

tarqalinishi  va  yurakda  kelib  chiqayotgan  potensiallaming  farqini  aks 

cttiradi.  QRS  kompleksi 

boimalarning  repolarizatsiyasiga 

mos  kcladi, 

uning  vaqti  0,06-0,09  s  ga  tcng. 

T  tishi 

miokard  hujayralari  membranasida 

potensialning 

tiklanishini,  ya’ni 

miokardning  repolyarizasiyasini 

aks 

ettiradi. 

Miokardning 

turli 

tolalarida 

repolarizatsiyaning 

bir 

vaqtda 

o ‘tmasligi  sababli  T  tishi  eng  o ‘zgaruvchan  boiadi.  TP  sigmenti  yurakning 

tinch  holati 

umumiy pauza 

va 

diastolaga 

mos  keladi.

QRST  kompleksining  umumiy  vaqti  (davomligi)  0,36  s  ga  teng.

Yurakning  bir  ish  siklida  uning  turli  boiimlarida  depolarizatsiya 

repolarizatsiya  jarayonlari  bir  vaqtda  o ‘tmaydi,  shu  sababli  ular  orasida 

potensiallar  farqi  o ‘zgarib  turadi.  EKGning  ikki  nuqtalarida  eng  kuchli 

potensiallarning  farqini  bogiovchi  shartli 

chiziq  yurakning 

eJex^rik 

o‘qi 

deb  ataladi.

21-rasm.  E lektrokardiografiya  (EKG).

A-yurak  biotoklarining  tarqalish  chiziqlari;  B-kardiogranvnada  R  tishnint* 

amplitudasi 

(Eytxoven  uchburchagi.)  va  uning  ],  2,  3  usullari;  V-EKG-ning  yurak 

o 'qluriga  qarab  o ‘zgarishi;  G-  Lentada  yozilgan  EKG-tasviri.

www.ziyouz.com kutubxonasi

22-rasm .  Ikkinchi  usuldagi  odam   elektrokardiogram m asining  tasviri.

P,  Q,  R,  S,  T  Tishtar;  chiziqtar orasidagi  m q t  /  mm  м  'tushkil  eladi  (bu  yerda 

kattalashiirib  k o 'rsatilgan).

Jismoniy 

mashqlar 

va 

sport 

bilan 

shug‘ullanadigan 

kishilar 

clcktrokardiogrammasida 

tishlar 

yirikroq 

boladi 

va 

bu 

yurak 

mushaklarining 

qisqarish 

kuchini 

k o‘rsatadi. 

Aksincha, 

jismoniy 

chiniqmagan  kishilarda  tishlar  mayda  b o ‘ladi.  Bundan  tashqari,  yurak 

kasalliklarida  ham  elektrokardiogramma  tishlarining  hajmi,  shakli  va  ular 

orasidagi  masofa  kasallikning  turiga  va  yurak  mushaklarining  qaysi  qismi 

zararlanganligiga  qarab  turlicha  o ‘zgaradi.  Agar  bo‘lmacha  mushaklari 

zararlangan  boMsa,  R  tish  o ‘zgaradi,  qorinchalar  mushaklari  zararlangan 

bo‘lsa,  QRST  tishlar  o ‘zgaradi.  Shunga  qarab  kasallik  aniqlanadi  va 

shifokorlar  tomonidan  davolanadi.

Yurak tonlari  (tovushlari)

Yurak  miokardining  qo‘zg ‘alishi  elektr  potensiallarini  hosil  qilsa,  uning 

qisqarishi  yurakda  va  qon  tomirlarida  qon  bosimining  o ‘zgarishi  yurak 

klapanlarini  harakatga  soladi.  Buning  natijasida  yurak  ishlab  turganda  o ‘ziga 

xos  tovushlar  eshitiladi,  bu  tovushlar 

yurak  tonlari 

deb  ataladi.  Ko‘krak 

qafasining 

yurak  sohasiga  quloq  tutilsa  yoki 

stetoskop 

qo‘yilsa,  yurak 

«onlarini  eshitish  mumkin. 

Bunda  ikki  tori  eshitiladi: 

birinchi  ton- 

qorinchalar  sistolasi 

vaqtida  eshitilganligidan 

sistolik  ton 

deb  ataladi.  Bu 

ton  cho‘ziqroq  va  past  bo‘ladi.  Birinchi  ton  tabaqali  klapanlar  va 

qorinchadagi  mushaklaming  qisqarishidan  kelib  chiqadi. 

Ikkinchi  ton- 

qorinchalar diastolasiga 

mos  kcladi,  shu  bois 

diastolik  ton 

dcb  ataladi.  Bu 

ton  kalta  va  baland  ton  b o‘lib,  yarimoy  klapanlarining  yopilishidan  kelib 

chiqadi.  Sistoladan  keyin  qorinchalardagi  qon  bosimi  juda  ham  pasayib 

ketadi.  Aorta  bilan  o ‘pka  arteriyasidagi  bosim  bir  vaqtda  bir  muncha  ortiq 

bo‘ladi,  qon  tomirlardan  bosim  kamroq  tomonga  ya’ni  qorinchalarga  qaytib 

kiradi  va  shu  qonning  bosimi  bilan  yarim  oy  klapanlar  yopiladi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Yurak  tonlarini 

fonokardiograf 

degan  maxsus  asbob  bilan  magnit 

tasmasiga  yozib  olish  mumkin.  Fonokardiografiya  -   yurak  tonlarini  yozib 

olish  usuli  bo‘lib,  yurak  tonlarini  yozib  olishga  va  uni  EKG  ga  va  yurak 

faoliyatini  taViflab  beradigan  boshqa  ma’lumotlarga  taqqoslab  k o‘rishga 

imkon  beradi.

Yurakning urish  tezligi

Avval  qayd  qilib  o ‘tkanimizdek,  sog‘lom  odam  yuragi  bir  daqiqaga 

o ‘rta  hisobda  70-72  marta  qisqaradi  (uradi).  Uning  qanchalik  tez  urishi 

ko‘pgina  sabablarga  b ogliq   bo‘lib,  hatto  kun  davomida  ham  o ‘zgarib  turadi. 

Yurakning  urish  tezligiga  tananing  vaziyati  ham  la\sir  etadi:  odam  tikka 

turganda  yuragi  tez  uradi,  o ‘tirganda  sekinroq  uradi,  yotganda  yanada 

sekinroq  qisqaradi.

Jismoniy  ish  bajarilgan  vaqtda  yurak  juda  ham  tez  uradi.  Masalan 

sportchilar  yuragi  musobaqa  vaqtida  bir  daqiqada  250  martagacha  uradi.

Yurakning  urish  tezligi  yoshga  ham  bog‘liq.  Bolalar  bir  yoshga 

to‘lguncha  yuragi  bir  daqiqaga  100-140,  10  yoshda  -   90,  20  yoshida  va 

undan  keyin  60-80  marta  uradi,  keksalarda  yurak  qisqarishi  yana  tezlashib 

daqiqasiga  90-95  ga  yetadi.

Ba’zi  kishilarda  yurakning  qisqarishlari  ritmi  siyrak  b o‘lib,  daqiqasiga 

40-60  atrofida  b o‘ladi.  Bunday  siyrakli  ritm 

bradikardiya 

deb  alaigan. 

Bunday  holat  sportchilarning  tinch  holatida  ko‘proq  kuzatiladi.

Yurakning  qisqarishlar  ritmi  tezroq  bo‘lgan  kishilar  ham  uchraydi:  Bu 

holat 

taxikardiya 

deb  ataladi.  Ularning  yuragi  bir  daqiqaga  90-110  marta 

uradi  va  140-150  ga  ham  yetishi  mumkin.  Odam  nafas  olganda  (havo 

yutganda).  emosional  qo‘z g ‘alish  (qo‘rqish,  g ‘azablanish,  xursand  b oiish   va 

hokazo)  yurak  urishi  tezlashadi.

Yurak ishining  boshqarilishi

Odam  organizmning  muniazam  bir  maromga  ishlab  turishi,  ichki 

muhitining 

doimiyligi, 

gemodinamikaning 

turli 

sharoitlarga 

tezroq 

moslashinuvi  yurak  faoliyatining  boshqaruv  mexanizmlariga  bogiiq.  Yurak 

faoliyati  juda  o ‘zgaruvchan  b oiib ,  doimo  organizmning  qon  aylanishiga 

boigan  talabiga  moslashib  turadi.  Bu  moslashuvni  bir  qator  boshqaruv 

(regulator)  mexanizmlari  ta’minlaydi.  Ulaming  bir  qismi  yurakning  o ‘zida 

(yurak  ichi 

intrakardial 

mexanizmlari)  qolganlari  esa  yurakdan  tashqari 

(ekstrakardial) 

mexanizmlardir.

Intrakardial hujayralar ichki boshqaruv mexanizmlari.

Bu 

turdagi 

boshqaruv 

mexanizmiga 

yurak 

hujayralari- 

kardiomiositlaming  qisqarish  qobiliyati  kiradi.  Ularning  qisqarishi  natijasida

www.ziyouz.com kutubxonasi

autorcgulalor 

mexanizmlari  tufayli  turli  oqsillar  sintez  b o‘laveradi.  Har 

qaysi  kardiomiotsitda  uning  tuzilishi  va  funksiyasini  ta’minlaydigan  o ‘ziga 

xos  oqsillar  sintezini  boshqaruvchi  mexanizmlar  bor.  Kardiomiotsitlaming 

faoliyati  oshsa,  oqsillarning  sintezlanishi  tezlashadi,  aktin  va  miozin  miqdori 

oshadi,  miokart  gipcrtrofiyaga  uchraydi  va  ish  qobiliyati  ortadi.

Kardiomiotsitlarning  yana  bir  o ‘ziga  xos  xususiyati  shundan  iboratki, 

ularda  modda  almashinuvi  doimiy  ravishda  o ‘tib  turadi.  Buning  natijasida 

energiyaga  boy  birikmalarning  parchalanishi  kuzatiladi.  Masalan,  ATF  bilan 

glikogenning  parchalanishi  yurakning  sistolasi  davrida  amalga  oshiriladi,  bu 

clcktrokardiogrammaning 

QRS 

tishlariga 

mos 

keladi. 

Bu 

moddalar 

darajasining  tiklanishi  (resintez)  diastola  fazasiga  mos  keladi.  Shuning 

uchun  favqulloda  sharoitlarda  yurakning  ish  faoliyati  oshganda,  uning  turli 

t 

/sirot!arga  chidamligi  va  moslashinuvi 

kompensator  mexanizmlar 

tufayli 

imalga  oshiriladi.  Bular  hammasi  diastolaning  o ‘zaytirilgan  fazasiga  mos

Kardiomiotsitlar  o ‘z  bioenergetikasini  ta’minlab  va  boshqarib  turuvchi 

moduaiarm  yig‘ib  olib,  protoplazmasida  saqlash  qobiliyatiga  ega.  Masalan, 

intrakardial  mexanizmlari  tufayli  katexolaminlar  (adrenalin,  noradrenalin) 

adsorbsiyalanib,  yurak  qon  aylanishini  kuchaytiradi.  Buning  natijasida 

diastola  vaqtiga  miokard  hujayralarining  kengayishi  oshadi.  Ma’lumki, 

miofibrillalar  qancha  kuchliroq  kengaysa,  shuncha  kuchliroq  qisqaradi 

(Frank-Starling  qonuni).

Hujayralararo boshqarish  mexanizmlari

Miokard  hujayralarini  bir-biri  bilan  bogMab  turuvchi  oraliq  disklarning 

(neksuslaming)  bir  xil  emasligini  aytib  o ‘tgan  edik.  Neksuslaming  vazifasi 

quyidagilardan  iborat:  1)  kerakli  moddalarning  tashilishiga  (transportiga) 

inoslashgan;  2)  yurak  miofibrillalami  bir-biri  bilan  bog‘laydi;  3)  hujayradan 

hujayraga  qo‘zg‘alishni  yetkazib  beradi.  Miokardning  bu  tuzilishi  kelayotgan 

qo‘zg‘alish  jarayoniga  sinsitiy  singari  javob  qaytarishiga  imkon  beradi. 

Neksuslaming  shikastlanishi  yoki  biron  sabab  bilan  ular  funksiyasining 

buzilishi  natijasida  q o ‘zg‘alishni  hujayralarga  yetkazib  bcradigan  qobiliyati 

ham,  yurak  miokardining  sinxron  qisqarishi  ham  buziladi  va  natijada 

vurakning  qisqarish  qobiliyati  o ‘zgaradi.  Faqat  kardiomiotsitlar  o ‘rtasidagi 

munosabatlar  emas,  balki  miositlar  va  biriktiruvchi  to‘qima  hujayralari 

orasidagi 

munosabatlar  yurak  faoliyati 

uchun  kata  ahamiyatga  ega. 

Biriktiruvchi  hujayralar  miotsitlar  uchun  faqat  suyanch  tuzilmagina  emas, 

ular  miotsitlarga  nisbatan  trofik  (oziqlanish)  vazifasini  ham  bajaradi.  Bu 

krcator  munosabat  deyiladi.

Biriktiruvchi  hujayralar  orqali  kardiomiotsitlarda  energiyaga  boy,

, ‘iqori  molkulali  organik  moddalar  zaxirasi  doimo  to ‘ldirib  turiladi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Ekstrakardial asab boshqarish  mexanizmi

Yurakning 

ish  faoliyati-qisqarish 

tezligi 

va  kuchi  organizmning 

faolligiga  va  yashayotgan  tashqi  muhitning  turli  sharoitiga  qarab  o ‘zgaradi.