Odam fiziologiyasi
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Vitamin B3-pantoten kislota (antidermatit vitamin)
- H , N ^ n Vitamin B6
- Vitamin Bj, ,._он - н —о н
- Vitamin B]S-pangam kislota
- Vitamin C-askorbin kislotasi (antisingotik omil)
- C N / ■■: Vitamin C (askorbin kislota) Vitamin PP (nikotinamid) antipellagrik omil
- Vitamin P (o4tkazuvchanlik vitamini)
- Vitamin N (lipoin yoki tioktovin kislota)
- Vitamin Q (ubixihon)
- Vitamin U - (iot «uicus»-yara) metilmetionin
- Energiya sarfini oichash usullari (bilvosita va bevosita kalorimetriya): Nafas koefFitsienti
|
Vitamin B2-riboflavin, birinchi marta 1879 yilda qoramol sutidan ajratib olingan. Uning tuzilishini 1935 yilda shveytsariyalik olimlar Р.Каггег va R.Kunlar aniqlab berishgan. CH R
i н..h..и
Vitamin B2 (riboflavin) к _ н
Flavinmononukleotid (FMN) R— Р(ОНЬ o Riboflavin oson oksidlanadi va qaytariladi, lekin uning oksidlanish- qaytarilish xossajarini qaytalanishi oson kechadi. Bu vitamin flavin bilan besh atomli spirt-ribotol birikmasi bo‘lib riboflavin deb ataladi. U kimyoviy jihatdan toza holda ajratib olingan va sintez qilingan. Ovqatda vitamin B2 bo‘lmasa yosh hayvonlar o‘sishdan to‘xtaydi, terisi va ko‘zi zararlanadi. Riboflavin preparatlari vitamin B2 siz ovqat bilan boqilayotgan hayvonlarning bo‘yini o ‘stiradi. Riboflavin retseptorlarda va markaziy asab neyronlarida almashinuv jarayonlari uchun zarur, chunki uning oqsillar almashinuvidagi ahamiyati hammaga ma’lum, ya’ni vitamin B2 organizmda aminokislotalar almashinuvi uchun juda kerakli modda hisoblanadi. Oqsil miqdorining oshib ketishi organizm uchun riboflavinning ehtiyojini oshiradi. Riboflavining yetishmasligi natijasida ba’zi
aminokislotalar o‘zgarmasdan siydik orqali organizmdan xorij boladi. Riboflavin hayvon va o*simlik to‘qimalarida keng tarqalgani sababli, odamda riboflavin avitaminozi juda kam uchraydi. Bu avitaminozda odamning lab shilliq pardasi yallig‘lanadi, yoriladi va po‘st bilan qoplanadi. Shuningdek teri va ko‘z muguz pardasi zararlanadi, bu parda qattiq yalliglansa, xira tortishi (ko‘zga oq tushishi) mumkin. www.ziyouz.com kutubxonasi
Vitamin B3-pantoten kislota (antidermatit vitamin) koferment A tarkibiga kiradi va organizmning moddalar almashinuvida juda faol qatnashadi. B3-avitaminozi natijasida asab tizimining faoliyati buziladi, falaj va nevrit (asablarning yallig‘lanishi) ro‘y beradi. Pantoten kislota ko‘p o ‘simlik va hayvonlar mahsulotlarida uchraydi. Bir kecha-kunduzda odam organizmi 3-5 mg vitamin B3 iste’mol qilish kcrak. Pantoten antidcrmatik omil 1938 yilda olim R.Uilyams tomonidan kashf etilgan va ikki yildan keyin bu vitamin birinchi marta sintez qilingan. t,
^ р н н H O C H ... V N
о н 'чс ' чсх ч с н / Н,с' 'сн.О (?)
Vttamtti B3(pantoten kislota) B6-piridoksin (antidermatit vitamin) organizmda aminokislotalarning almashinuvida va sintezlanishida qatnashib, ularni hujayralar membranalari orqali tashilishida ishtirok etadi. Vitamin B6 karbonsuvlar va yog* kislotalari almashinuvida ham ishtirok qiladi. B6-avitaminozi natijasida odam terisi yallig‘lanadi (dermatit), qon tarkibi o ‘zagaradi (anemiya paydo bo‘ladi va limfasitlar kamayadi) va talvasali holat yuzaga keladi. Piridoksin ichak bakteriyalari tomonidan sintczlanadi. Shuning uchun bu vitamin ovqatda bo‘lmasa ham, odam unga ehtiyoj sezmaydi. Ammo, ichak bakteriyalarining rivojlanishi zamonaviy kuchli antibiotiklar bilan to‘xtatilgan bo‘lsa, pirodoksin avitaminozi paydo bolishi mumkin. Odamga bir kecha-kunduzda qariyib 2-3 mg piridoksin zarur. Achitqi, jigar, buyrak, mushaklar vitamin B6 ga boy. Vitamin B I2-sianokobalamin (antianemik vitamin)-kuchli antianemik omil hisoblanadi. Anemiya degan so‘z-hajm birligida qonda eritrotsitlar va gcmoglobin kamayishi bilan ta’riflanadigan holat, kam qonlikni bildiradi. Vitamin
B l2 1948
yilda jigardan ajratib olingan. Ye.L.Smidt E.Rikes va K.A.Folkeros degan amerikali olimlar bu vitaminning fizik- kimyoviy xossalarini o ‘rganib, uning tuzilishini ham aniqlab berishgan. B|: gomopoez (qon hosil bo‘lishi) ni me’yorga keltiradigan omil hisoblanib, qizil qon tanachalar (eritrotsitlar) hosil bo‘lishini faollashtiradi. Gomopoezga vitamin B12 ning ta’siri fol kislotasining folin kislotasiga aylanishi bilan bog‘liq. B 12-avitaminozi va folin kislotasining tanqisligi natijasida suyaklar ko*mig‘ida qon shaklli elementlarining hosil bo‘lish jarayoni chuqur
buziladi va
qonning umumiy
hosil bo‘lishi davolanamaydigan darajada buzilib, (Addison-Birmer deb nomlangan pernisioz) o ‘lim bilan yakunlanadigan kasalga aylanadi. Organizm bu holda megaloblastik (embrional) tipdagi gomopoczga o ‘tadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Organizmga vitamin B 12 kiritish kuchli shifobaxsh ta’sir ko‘rsatadi va ko‘mikning qon hosil qilish funksiyasini avvalgi darajaga keltiradi. Shunday natijaga erishish uchun 1 mg vitamin B,2 kifoya. Og‘ir kamqonlikda sof vitamin B,2 teri ostiga yoki qonga yuborilgandagina ta’sir ko‘rsatadi, chunki bu bemorlaming ichagidan vitamin B12 so‘rilmaydi. Vitamin B 12 ni organizm o‘zlashdrishi uchun me’da bezlari mukoproteid ishlab chiqarishi zarur, bu omil bir necha o ‘n yil ilgari kashf etilgan va Kestlning «ichki omili» deb atalgan. Kamqonlik kuchli bo‘lganda ana shu omilning hosil bo‘lishi buziladi va ovqat bilan kiruvchi vitamin BI2 o 4zlashtirilmaydi. Quyida B guruhga mansub bo‘lgan boshqa vitaminlarning kimyoviy tuzilishi (formulalari) keltirilgan. PiridoJcsin » СНУо и Piridoksal с м о PirkiokAfttnjn К сн.. Si > =. H , N ^ n Vitamin B6 Vitaram B« ynki RR s о ь (nikolinli kiftlou) Nikotinamid « ^ T , h *>
•«' f * ’
o Vitamin Bj, ,._он - н —о н ^сн.
Vitamin Bc •C— Inw—
c ....
сн -Си
.<: I
-он II
il i I V itam in B 15 Siankobalamin « .<•>< Shunday qilib, kuchli kamqonlikda namoyon bo‘luvchi BI2 avitaminozi ikkilamchi hodisadir, chunki u ovqatda vitamin yetishmasligidan emas, balki www.ziyouz.com kutubxonasi hazm yoklidan uni so*rilmasligi sabahli kelib chiqadigan ikkilamchi kasallikdir. Jigar va buyrak vitamin B !2 ga ancha boy. Bir kecha-kunduzda odam organizmining vitamin B,2 ga bolgan chtiyoji 2-3 mkg.
va karbonsuvlar almashinuvida ishtirok etadi. Bir kecha-kunduz odam organizmiga 2 mg vitamin B1S - kirsa kifoya.
qonda gemoglobin, eritrotsitlar, leykotsitlar va trombotsitlar miqdorini oshiradi. Vitamin ta’sirining boshlang‘ich davri fol kislotasining vitamin Bs ga aylanishi hisoblandi. Vitamin Bs ning avitaminozi natijasida qon ishlanishi tormozlanadi tormozlanadi. Vitamin B,2 Vs-avitaminozi vaqtida ta’sir yetkazmaydi, chunki u faqat fol kislotasining ishtirokida gemopoyezga boshqaruv ta’sir yetkazishi mumkin.
o ‘simliklarda uchraydi. Katta yoshdagi odamlar uchun uning bir kecha- kunduzda iste’mol qiladigan miqdori 2-3 mg ni tashkil qiladi..4
kasallik toksinlarini zararsizlantiradi, biriktiruvchi to‘qima kollagenini hosil bo‘lishida qatnashadi. Katalaza va arginaza fermentlami faollantiradi, qon plazmasida temir tashilishi jarayonida muhim rol o ‘ynaydi. Vitamin C- avitaminozi natijasida odam singa (skorbut) kasalligi bilan og*riydi. Singada - ovqatda vitamin C yetishmasligidan kelib chiqadigan kasallik bo‘lib, teriga va teri osti kletchatkasiga, shilliq pardaga va suyak usti pardasi ostiga qon qo‘yilishi bilan yuzaga chiqadi. Singada tishlar mulki qonaydi, yumshaydi, tishlar bo‘shashib, tushib ketadi, mushaklarga, teriga va bo‘g ‘imlarga qon quyiladi; suyak to ‘qimasi juda g ‘ovak, mo‘rt bo‘lib, suyaklar salga sinadi; umumiy darmonsizlik, ozg‘inlik, asab tizimi funksiyasining tuzilishi tobora kuchayadi. Organizm vitamin S dan uzoq vaqt davomida mahrum qilinsa, ozib-to‘zib yoki yuqumli kasalliklarga chalinib, o 4lib qoladi. Bunga sabab shuki, C-avitaminozida organizmning yuqumli kasalliklarga qarshi chidami kamayadi. Organizmda C gipovitaminozi ko‘proq uchraydi. Bunda quyidagi belgiiar paydo bo‘ladi: kishi bo‘shashib, tez charchaydi, mushaklari quvvatsizlanadi, boshi aylanadi, milki qonab turadi, yuqumli kasalliklarga qarshi chidami kamayadi. Vitamin C kimyoviy toza holda ajratib olingan, sintez qilingan, boshqacha aytganda, u askorbin kislota, ya’ni lavshaning paydo b o ‘lishiga yc ‘1 bermaydigan modda deb ataladi. Askorbin kislota hujayralardagi oksidlanish-qaytarilish jarayonlarida i>htirok etadi va oqsilni parchalovchi fermentlami faollantiradi. Katta yoshdagi odamga bir kecha-kunduzda 25-50 mg askorbin kislota кегак. Og‘ir jismoniy ishda, ko‘pgina og‘ir kasalliklarda, homiladorlikda vitamin C ga chtiyoj oshadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Askorbin kislota juda ko‘j> mahsulotlarda bo‘ladi: кагаш, pomidor, limon va apelsin, qora smorodina, qalampir, ukrop, ungan don, sab/i, lavlagi, loviya, kartoshka vitamin C ga boy. Na’matak mevasida va dumbul yong‘oqda askorbin kislota juda ko‘p. C N / ■'■?: Vitamin C (askorbin kislota) Vitamin PP (nikotinamid) antipellagrik omil hisoblanadi. Nikotin kislota va uning amidi vitamin hisoblanadi, ovqatda bu vitamin bo‘lmasa odamda pellagra degan og‘ir kasallik paydo bo‘ladi. Shuning uchun bu moddalar vitamin PP (pellagra previntive-pellagraning oldini oluvchi so‘zidan) deb ataladi. Pellagra (chillashir)-ovqatda nikotin kislota, shuningdek B guruhiga kiradigan ba’zi boshqa vitaminlar va hayot uchun eng zarur aminokislota-triptofan yetishmasligi natijasida kelib chiqadigan kasallik hisoblanadi. Pellagra bo‘lgan odamda «uchta D» kuzatiladi-nomi D har yeridan boshlanuvchi uchta simptom: dermatit-terining zararlanishi, diareya-ich ketishi va demensiya-psixika buzilishi. Pellagra kichik dozadagi nikotin kislotasi bilan davolab tuzatiladi, bularning ichida faolrog‘i nikotin-amiddir. Nikotinamid ikkita muhim koferment tarkibiga kirgani uchun, modda almashinuvining ko‘p jarayonlarida ishtirok etadi.
Karbonsuvlar parchalanganda va oqsidlanish-qaytarilish jarayonlarida ro‘y beruvchi 40 ga yaqin kimyoviy reaksiyalami kofermentlar katalizlaydi. Ko‘p sut emizuvchilar organizmida nikotin kislota bilan nikotinamid triptofandan sintezlanishi mumkin. Shuning uchun vitamin PP siz, lekin triptofanga boy oqsillar iste’mol qilib turilganda pellagra belgilari paydo bo‘lmaydi. Katta yoshdagi odamlar uchun PP vitaminining bir kecha-kundu/lik miqdori 18 mg ga teng.
biokimyoviy jihatdan
www.ziyouz.com kutubxonasi moddalaming eng faol vakili gesperidin bo‘lib ’ uni 1936 yilda vengerolimi V.B.Brukner o ‘rganib chiqqan. Agar organizmda flavonoidlar vitamin
bo‘lmasa kapillyarlar o ‘tkazuvchanligi oshadi yoki devori mo‘rt b o lib qoladi. Natijada teri va boshqa a’zolarga qon qo‘yiladi. Lavshaning ba’zi belgilari P-avitaminozi bilan bog‘liq. Limon po‘stidan olingan (gesperidin), grechixa barglaridan olingan (rutin) va choy daraxtining yashil bargidan olingan uch xil modda vitamin P kabi ta’sir etar ekan. Bu moddalar organizmga kiritilganda kapillarlar o ‘tkazuvchanligini kamaytirib, shifobaxsh ta’sir ko‘rsatadi. P-avitaminozi natijasida oyoqlarda, yelkada og‘riq paydo b o ‘ladi, kishi tczlik bilan charchaydi, kuchsizlik his qilinadi, kapillarlarning elastik ustuvorligi pasayadi, gavda sathida favqullodda qon quyilishi kuzatiladi va boshqa og‘ir holatlar sezilib turadi. Shuning uchun P vitaminining yetishmasligiga qarab limon, grechixa, qpra smorodina, qizil qalampir iste’mol qilish tavsiya etiladi. Odam organizmi uchtm bir kecha-kunduzda 50 mg vitamin P yetarli bo‘ladi.
yilda kashf etilgan. Barcha o ‘simliklar va hayvonlar organizmlarida lipoillizinlar shaklida mavjud. Vitamin N tibbiyotda lipidlar almashinuviga, jigar
kasallik (sirroz, Botkin kasalligi) larida, qand
diabetida, aterosklerozlarda ishlatiladi. Biokimyo nuqtayi nazaridan vitamin N fosforlanish, oksidlanish va araxidon kislotasining prostoglandinlarga ^ ^ ( С Н , ) 4 С Р e О н Vitamin N ь ч н; »-Lipoillizin - мн- с и i c o n II ' aylanish jarayonlarida ishtirok etadb Vitamin Q (ubixihon) 1957 yilda R.Morton va Ғ.Кгеупа tomonidan o ‘rganilgan bo‘lib, luzilishi keyinchalik K.A.Folkers tomonidan aniqlangan. Bu birikmalar o ‘simlik, hayvon va mikroorganizmlarda mavjud («ubikvist» -ham m a: joyda) bo‘lib, hujayralar membranasi, mikrosomalar, yadro va Goldji apparati uchun zaruriy omil hisoblanadi. Vitamin Q hayvonlarhing nafas olishida, o ‘simliklarning fotosintezida va hujayra membranasida fosforlanish jarayonida faol qatnashadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Ubixinonlar odam organizmida kerakli miqdorda sintezlanadi, biroq bolalarda oqsil va energiya yetishmasligi natijasida paydo bo‘ladigan anemiya va suyak ko4migida bo‘ladigan o ‘zgarishlar paytida uning yetishmasligi namoyon bo‘ladi va bu holatlarda vitamin Q ning organizmga kiritilishi bu og‘ir kasallikni oldini oladi. Ubixinonlar embrionning rivojlanishida eng muhim modda hisoblanadi, chunki eritrotsitlaming hosil b o ‘lishida qatnashadi va shu sababli distrofiya va tomir-yurak kasalliklarda yurak miokardi mitoxondriyasini stimulatsiya qilish uchun tibbiyotda ishlatiladi. Ayni holda odam organizmida гак kasalligi natijasida vitamin Q ni konsentratsiyasi oshadi, shu sababli bu vaqtda antrasiklin antibiotiki bilan terapiya o ‘tkazish uning klassik Q-antivitaminiga o ‘xshab ta’sir yetkazishini kuzatish mumkin.
da va
ichak уага kasal boigan odamlar uchun karam shirasidan ajratib olingan mahsulot orqali davolash yo‘li bilan aniqlangan. Bu omil pomidor, sut, shpinat, petrushkada ko‘p miqdorda boiadi. Наг kuni bu o ‘tlardan tayyor qilingan shpinat 250-300 mg iste’mol qilgan kasalning me’da va ichagi tuzalib ketadi degan ilmiy g ‘oyalar mavjud. Fikrimizga, bu vitaminning ta’sir etish mexanizmi gistaminning detoksikatsiyasi, tiamin va xolin almashinuvining kuchayishi bilan bogiiq b o isa кегак.
♦ \ / (CH .) CH CH>CCOH П
■ ■ ! ' о Vitamin U (metihnetionin) Energiya almashinuvi. Energiyaning hosil boiishi va sarflanishi Yuqorida aytilganidek, moddalar almashinuvida, ya’ni oqsillar, yogiar, karbonsuvlaming kislorod bilan oksidlanib parchalanishi natijasida energiya hosil boiadi. Bu energiya organizmda barcha fiziologik jarayonlarning to‘xtovsiz davom ptishi uchun sarflanadi. Energiya almashinuvida adenozintrifosfat kislotasi (ATF) markaziy o‘rin egallaydi. Turli makroergik birikmalardan hosil boigan ATF o ‘z navbatida ulaming sintezida asosiy rol o‘ynaydi. Turli organik moddalarning parchalanishi natijasida hosil boigan energiya ATF shaklida saqlanib, zaxira boiib turadi. ATF organizmning har bir hujayrasida boiadi. Uning eng ko‘p miqdori skelet mushaklarda www.ziyouz.com kutubxonasi uchraydi - 0,2-0,5% hujayraning har bir faoliyati to‘g‘ridan-to‘g ‘ri ATF ning parchalanish vaqtiga mos keladi. Ma’lum bir masofaga yugurish (masalan, 100 metrga) mushaklar faqat ulardagi zaxiraviy ATF energiyasi hisobidan ishlaydi. Parchalangan ATF molekulalari yana boshqatan qayta qisqarishni ta’minlash uchun qayta tiklanishi kerak. Bu jarayon karbonsuvlar va boshqa moddalar parchalanishi natijasida ajralib chiqqan energiya hisobidan amalga oshadi. Shunday qilib, organizm, to‘qimalar, a’zolar va hujayralarning funksional faoliyati uchun ATF yagona va universal energiya manbai bo‘lib xizmat
qiladi. Organizmning energiyasi moddalar almashinuvi, mushaklarning faoliyati va ovqatning o ‘ziga xos ta’siri uchun sarflanadi. Organizm tomonidan sarf qilingan energiya miqdorini bilib turib, undan tashqariga chiqariladigan issiqlik miqdorini ham aniqlash mqipkin. Energiya sarfini oichash usullari (bilvosita va bevosita kalorimetriya): Nafas koefFitsienti Organizmda ajralgan energiya qaysi ishga sarflanmasin, oxir-oqibat u issiqlik energiyaga aylanadi. Bu issiqlikni bilvosita va bevosita kalorimetriya usullari yordamida aniqlab, organizmdagi energiya almashinuvi to ‘g‘risida tasavvur olish mumkin. Bevosita kalorimetriya usulida
organizmdan ajralib
chiqadigan issiqlikni sezuvchi maxsus
germetik apparatlar -
boiadigan va tashqariga chiqadigan issiqlikning miqdorini aniqlash uchun ishlatiladi. Odamni maxsus kalorimetrik kameraga joylashtirib, uning tanasidan muhitga beradigan issiqlik miqdorini oichaydi. Kamera ichining yuqori qismida bir nechta naycha o ‘rnatilgan boiib, ularda suv aylanib turadi. Tajriba o ‘tkazilayotgan odam mu4adil nafas olishi uchun maxsus naycha orqali kislorod ballonidan kameraga havo kiritib turiladi, Nafas orqali chiqarilgan havo maxsus naycha orqali kamera tashqarisida joylashtirilgan baklardagi kimyoviy moddalardan o ‘tkazilib, undagi karbonat angidriddan tozalanadi. Kalorimetrik kamerasi naychalari orqali oqib o ‘tgan suvning miqdorini aniqlab, harorati oichanadi. Bir kecha-kunduzda shu suvni isitishga sarflangan issiqlik energiyasining miqdori kamerada tajriba olib borilayotgan odamdan ajralganligi aniq boiadi. Bu energiya miqdori
Bu usul ancha murakkab boiib, undan maxsus ilmiy-tekshirish institutlarida foydalaniladi. Shuning oqibatida tibbiyot amaliyotida bilvosita kalorimetriya usuli qoilanib kelmoqda. Buning ma’nosi shundaki, dastlab o ‘pka ventilatsiya hajmi aniqlanib, so‘ngra nafas bilan qabul qilingan kislorod va ajralib chiqqan karbonat angdrid miqdoriga qarab, organizmda qancha energiya hosil boiganligi va sarflanganligi aniqlanadi. Nafasdan chiqqan karbonat angidrid hajmining yutilgan kislorod hajmiga nisbati, ya’ni COz nafas nisbati nafas koeffitsienti deyiladi. Nafas koeffitsientini aniqlab www.ziyouz.com kutubxonasi organizmda oksidlanadigan moddalar haqida ma’lumot olish mumkin. Nafas olish va chiqarish sarflangan kislorod va chiqarilgan karbonat angdrid miqdorini aniqlash uchun Duglas
- Xolden
niqob qopidan
va M.N.Shaternikovning respirasion kamerasidan foydalaniladi. Odam organizmida 1 g oqsil oksidlanishi va parchalanishiga 0,97 1 kislorod sarflanib, 4,1 kkal energiya hosil bo‘ladi; 1 g yog‘ oksidlanishiga 2,03 kislorod sarflanib, 9,3 kkal energiya; 1 g uglerod oksidlanishiga 0,81 kislorod sarflanib, 4,1 kkal energiya hosil bo*ladi. Demak, Duglas - Xolden niqob-qopi yordamida nafas olish orqali qabul qilingan kislorod miqdorini aniqlab, bu kislorod yordamida organizmda qancha energiya hosil bo‘lganligi va sarflanganligi hisoblab chiqariladi. Karbonsuvlar oksidlanishida nafas koeffitsient 1 ga teng, chunki 1 molekula glukozaning angdrid gaz va suvgacha oksidlanishi uchun 6 molekula kislorod sarflanib, 6 molekula karbonat angidrid gazi chiqariladi: C6H 120 6+ 6 0 2=6C 02+6H20+kkal. Oqsil oksidlanishida nafas koeffitsienti 0,8 va yog‘lar oksidlanishida nafas koeffisenti 0,7 ga teng. YogMar va oqsillarda molekulalararo kislorod miqdori kam bo‘lgani sababli, ularning oksidlanishida ko‘p kislorod zarur bo‘ladi: 1 g oqsil - 0,97 1, 1 g yog‘ - 2,03 1. Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|