Odam fiziologiyasi
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
|
! 0,73 43,70 1 1,55 i 187,6 Eng yaxshi bug‘doy 6,81 0,54 57,80 0,88 | 258,0 nom 0 ’рга va makaron 10,88 0,62 75,55 0,64 384,5 K o‘k n o ‘xat 25,78 3,78 52,99 2,89 284,0 Yanpi kartoshka 2,14 0,22 19,56 0,98 62,5 Sabzi 1,18 0,29 9,06 1,03 30,02 Yanpi karam 1,83 0,18 5,05 1,18 19,5 “ I • Yangi bodiring 1,09 0,11 2,21 0,46 ! 9,5 1 Salat 1,58 0,22 2,38 0,90 12,0 : Ismaloq 3,71 0,50 : 3,61 2,00 2 2,0 . Pomidor 0,95 0,19 3,99 0,61 15,0 Yangi q o ‘ziqorin 5,39 0,40 5,12 0,95 28,0 Yangi olma 0,40 ~ 12,13 1 0,42 41,5 ! Yangi uzum 1Д1 —
0Д 8 5 3 Л ^ Mayiz 2,52 | 0,59 69,66 1,66 242,0 • : Yangi o ‘rik . L 1 Л 6 - 1 11,01 0,56 j 37,5 Limon 0,74 -
10,93 -
Qovun 0,84 0,13 6,35 0,52 f 2 4,0 ] Tarvuz 0,72 o ,o e P ! 4,13 0,28 16,0 •Y angi qulupnay 0,59 0,45 6,24 1,82 23,6 ; 0 ’simlik moylari: • kungaboqar, z ig ‘ir, paxta moyi. 1 99,50 ! - 879,0 Y ong‘oq (m ap‘izi) 13,80 48,17 10,69 1,36 460,0 Lavlagi qandi (shakar) 99,48 0,40 387,5 [ Tabiiy asal 1,42 -
0,24 315,0 Shokolad 6,27 22,20 63,39 2,26 427,5 Karam sh o‘rva 15,9 5,26 13,73 -
G o‘shtsiz karam i ; sho‘rva 4 ,0 0,3 9,0 ! 5 6,0 Bulyon 0,3 0,3 - - 4 ,0 I Shavla 4,7 3,4 14,3 -
rKartoshka pyuresi _ 2,8 3,2' 18,8 -
Issiqlik hosil bo‘lishi va uning tashqariga chiqarilishi (termoregulasiya) Issiqqonli va sovuqqonli organizmlar. Evolutsion rivojlanish jarayonida odam va yuqori taraqqiy etgan hayvonlarning tana harorati tashqi muhit haroratining o ‘zgarishiga qaramay doim bir xil darajada turadi. Tana haroratining bunday doimiyligi izotermiya deb ataladi. Tana haroratini doimo bir xilda saqlash qobiliyati organizmning mu4adil yashashi uchun muhim boigan doimiy sharoitni www.ziyouz.com kutubxonasi
tug‘diradi va uni tevarak-atrofdagi muhit sharoitga kamroq qaram qilib qo‘yadi.
Organizmda bir qancha moslamalari borligi tufayli tana haroratini doimo
bir xilda
saqlaydigan hayvonlami issiqqonli
Tana harorati o ‘zgaruvchan bo‘lib, tashqi muhit haroratidan oz farq qiluvchi, ya’ni sovuqqonli hayvonlarda (poykiloterm, ekzoterm) izotermiya yo‘q. Bu hayvonlar qanday muhitda yashayotgan bo‘lsa, tana harorati o‘sha muhitning haroratiga bogliq. Tevarak-atrofdagi muhit harorati pasaysa, bu hayvonlaming tana harorati ham pasayadi va aksincha, muhit harorati ko‘tarilganda bu hayvonlaming tana harorati ham ko‘tariladi. Ulaming organizmida tana haroratini idora qiladigan moslamalar rivojlanmagan. Izotermiya ontogenez (organizmning paydo bo‘lishidan tortib to umrining oxirigacha bo‘lgan individual taraqqiyot tarixi) jarayonida asta- sekin rivojlanadi. Yangi tug‘ilgan bolalarda tana haroratini doim bir darajada saqlab turish qobiliyati uncha mukammal rivojlanmagan. Shunga ko‘ra tashqi muhit harorati katta yoshdagi odamlarga ta’sir etmaydigan darajada o ‘zgarganda bola organizmi sovib (gipotermiya) yoki qizib (gipertermiya) ketishi mumkin. Xuddi shuningdek, mushaklar bilan qilinadigan ozgina ish, masalan, bolaning uzoq chinqirishi bilan bog‘liq boigan mushaklar ishi tana haroratini oshirishi mumkin. Chala tug‘ilgan bolalar organizmi tana haroratini doim bir darajada saqlab turishga yanada kamroq qodir: ulaming tana harorati o ‘zgaruvchan boiib, tashqi muhit haroratiga ko‘proq bogiiq. Odamning tana harorati doimo bir darajada turadi. Tana harorati qoitiqdan yoki to‘g ‘ri ichakdan oichanadi. Qoitiqdagi o ‘rtacha harorat 36,5-36,9°C atrofida boiadi. To‘g ‘ri ichakdagi harorat birmuncha yuqori: 37,2-37,5°C. Ichki a’zolarning harorati tananing o ‘rtacha haroratidan bir oz yuqori, masalan jigarning harorati 38-38,5°C Tana yuzasining turli qismlarida harorat har xil boiadi. Masalan, yuz va tananing ayrim qismlaridagi harorat farq qiladi. Qoi-oyoq harorati tana haroratidan pastroq boiib, tanadan uzoqlashgan sayin pasaya boradi. Masalan, boldir mushakning ustidagi teri harorati 32,2°C, boldir-panja bo‘g‘imidagi harorat 30°C,- barmoqlardagi harorat esa 24,4°C (63-rasm). Odamning tana harorati kechayu kunduzi bir darajada turmaydi. Haroratning bunday o ‘zgarishi 64-rasmda ko‘rsatilgan. Kechasi soat 3-4 da tana harorati ayniqsa pastroq boiadi; keyin harorat sekin-asta ko‘tarilib, soat 16 da (kunduz soat 4) eng yuqori darajaga yetadi, keyin yana pasaya boshlaydi. Tana harorati o ‘rtacha miqdordan 0,5°C chamasi farq qiladi. Jismoniy mashqlar vaqtida tana harorati ko‘tarilib, 38-39°C va hatto 40°C www.ziyouz.com kutubxonasi
ga yetishi mumkin. Mashqlar tamomlanishi bilan harorat tcz pasayib, normal darajaga keladi. 63-rasm. O dam terisi turli q ism larining harorati. Tana harorati 32-33°C ga tushganda (gipotermiya) odam oMib qoladi. Tana hororati 42-43°C (gipertermiya) dan oshganda ham kishi oiadi.
_4—
.— 4 -к*г-Н' г Ж + r i - t r t t L 4 -4- ГГ" - f ' i r - * - -1— -i'T- - 1 -н J r-J-H - h T r-L U A —4 -Ь 1
..
-4
1 ' : i 1 < - н j ТЪ // /? / у м $ /s ?? ts /ўго 2 /2 2 я г* я 64-rasm. 24 soat ichida odam haroratining o 4zgarishi (tana ha ro ra ti to 'g lri ichakdan o ‘lchangan.) Yuqorida aytilgan kimyoviy va fizika termoregulatsiya jarayonlari tufayli tana harorati doimo bir darajada turadi. Ammo, odam organizmining imkoniyatlari cheksiz b o iib , ba’zi bir hollarda bu mexanizmlar kamlik qilib qoladi. Natijada tana haroratining doimiy va darajasi o ‘zgarib, yo ko‘paytiriladi, yo pasayadi (64-rasm). Tana haroratining me’yordan yuqori www.ziyouz.com kutubxonasi
ko‘tarilishi isitma deb ataladi. Issiqlik chiqarish o ‘zgarmagan holda issiqlikning ko‘proq hosil bo‘lishi tufayli yoki aksincha, issiqlik chiqarish kamaygani holda issiqlik hosil boiishi o ‘zgarmasligi tufayli isitma boshlanishi mumkin. Kimyoviy termoregulatsiya Organizmda issiqlikning hosil boiishi, uning hayotiy jarayonlari, to‘qimalarda oksidlanish reaksiyalarning tana haroratini doimiyligiga qaratilgan barcha
moslamalar kimyoviy termoregulatsiya asoslari hisoblanadi. Tana haroratining m aium bir darajasi to‘qimalarda fermentativ jarayonlarining kechishida zaruriy sharoit b oiib qoladi. Bu sharoitlarda turli murakkab fiziologik funksiyalar amalga oshiriladi. Tashqi muhit harorati ko‘tarilib 25-30°C ga yetganda moddalar almashinuvi va issiqlik hosil boiishi bir oz kamayadi. Tashqi muhit harorati kamayib 15°C dan pastga tushganda issiqlik hosil boiishi ancha kuchayadi. Tashqi harorat optimal haroratdan, yoki komfort mintaqasidan past boisa, issiqlik hosil boiishi ancha kuchayadi. Odatdagi yengil kiyim kiyilganda komfort zonasi 18-20°C atrofida, yalang‘och odam uchun csa 28°C boiadi. Tashqi muhit harorati pasayganda issiqlik hosil boiishining kuchayishi tanani sovushdan saqlashda katta ahamiyatga ega. Mushaklar qisqarganda ularda eng ko‘p issiqlik hosil boiadi. Odam hatto qimirlamay yotib mushaklarini taranglatsa, unda oqsidlanish jarayonlari va shu bilan birga issiqlik hosil boiishi mushaklarni bo‘shashtirib yotgandagiga nisbatan 10% oshadi. Uncha katta boimagan harakat faolligi issiqlik hosil boiishini 25% ga orttiradi. Yurish energiya sarfini 60-80% oshiradi, og‘ir jismoniy ishda esa energiya sarfi 400-500% ko‘payishi mumkin. Sovuq sharoitda mushaklarda issiqlik hosil boiish ko‘rsatgichi ortadi. Bunga sabab shuki, tana yuzasida haroratning pasayishi sovuqni sezuvchi teri reseptorlariga ta’sir etib, refleks y o ii bilan mushaklaming ixtiyorsiz ravishda betartib qisqarishini qo‘zg‘aydi, bu esa odamning titrashida (dildirashida) namoyon boiadi. Ayni vaqtda organizmning energiya sarfi ancha ortadi, mushaklarda kislorod va karbonsuvlar ko‘proq iste’mol qilinadi, natijada issiqlik ham ko‘proq hosil boiadi. Shunday qilib, sovuqda «qaltirash» yoki titrash mushaklarda ko‘proq issiqlik hosil qilish y o ii bilan tana harorati refleks y o ii bilan amalga oshiriladi. Kimyoviy termoregulatsiya natijasida sovuq haroratga javoban organizmda issiqlik hosil boiishi kuchayadi.
Tashqi muhit harorati tana haroratiga yaqin yoki teng boisa, moddalar almashinuvi susayadi-yu, organizmni qizib ketishdan saqlay olmaydi, chunki undan anchagina issiqlik baribir hosil bo‘laveradi.Bunday hollarda issiqlikni www.ziyouz.com kutubxonasi
ko‘proq chiqarib yuborish y o ‘li bilan ro ‘yobga chiqadigan fizikaviy termoregulatsiya izotermiyani saqlashda asosiy ahamiyatga ega bo‘ladi. Organizmda hosil boiadigan issiqlik asosan issiqlikni nurlantirish (radiatsion issiqlik yo‘qotish), issiq
oikazish (konveksion issiqlik yo4qotish) y o ii bilan chiqib ketadi. Odamda issiqlik o ‘tkazish asosan teri orqali (70-80% chiqariladigan issiqlik) amalga oshiriladi. Bu jarayon uch y o i bilan: konveksiya (konveksion issiqlik yo‘qotish), nurlantirish (radiatsion issiqlik o ‘tkazish) va bugianish y o ii bilan amalga oshiriladi. Organizmda hosil boigan barcha issiqlikning 31% tevarak-atrofdagi havoni isitish y o ii bilan, 44% issiqlik sochish y o ii bilan chiqariladi, demak havoni isitish va issiqlik sochish y oii bilan issiqlikning hammasi boiife 75% - ni tashqariga chiqariladi; teridan suv bugianganda 10%, o‘pkadan suv bugianganda 12%, jami 22% issiqlik yo‘qoladi; nafasga olinadigan havoni va chiqariladigan siydik bilan axlatni isitishga 3% issiqlik sarf boiadi.
Tashqariga issiqlik chiqarish qanday o‘/,garadi? Issiqlik chiqarishda teri tomirlarining rcfleks y o ii bilan kengayishi va torayishi katta rol o ‘ynaydi. Sovuq havoda odamning terisi dastlab qizarishini va uzoq sovuganda bo‘zarishini, havo isiganda esa terining qizarishini hamma biladi. Teri rangining zgarishiga sabab shuki, qon tomirlari, avvalo arteriolalar sovuqning ta\siri bilan bir oz kengayadi, so‘ngra esa torayadi. Natijada tananing sirtiga qon kelishi kamayadi, binobarin, tashqi havoni isitish va issiqlikni tarqalish yo‘li bilan issiqlik chiqarish ham kamayadi. Havo harorati tana haroratidan bir oz pastroq boigandagina issiqlik shu y o i bilan tashqi muhitga chiqib turadi. Teri harorati bilan havo harorati o ‘rtasidagi farq qancha kam boisa, tevarak-atrofdagi muhitga issiqlik shuncha kam chiqadi. Bu holda terlash issiqlikni chiqarishda katta rol o ‘ynaydi. 1 g ter bugiaganda 0,58 kkal sarf boiadi. 0 ’rtacha haroratda odam kuniga 800 ml chamasi ter chiqaradi. Shuncha teming yo‘qolishiga 450-500 kkal sarf boiadi. Havo harorati oshib ketganda ter chiqishi kuchayib, ba’zan bir necha litrga yetadi. Havo harorati tana haroratiga barovar boiganda yoki undan ortiq boiganda ter hammadan k o ‘p chiqadi. Bunday sharoitda tashqi havoni isitish vaissiqlik tarqalish y o ii bilan issiq chiqarish mumkin emas, shuning uchun issiqlik asosan ter chiqarish yo‘li bilan sarf qilinadi. Havosining harorati 37°S yoki bir muncha yuqori boigan issiq binolarda yoki issiq mamlakatlarda issiqlik faqat tcrni bugiantirish y o ii bilan sarf qilinadi. Ayni vaqtda odam kun bo‘yi 4,5 1 gacha ter chiqaradi, shu bilan 2400-2800 kkal yo‘qotiladi. www.ziyouz.com kutubxonasi Jismoniy mehnat vaqtida termogulatsiyaning xususiyatlari Jismoniy mashqlar va jismoniy mehnatda kishi ayniqsa ko‘p terlaydi. Juda og‘ir jismoniy mehnatda odamning kuniga 91 gacha ter chiqarishi va shu tariqa, terni bug‘lantirish yo‘li bilan 5000 gacha kkal yo‘qotishi hisoblab topilgan. Jismoniy mehnat vaqtida issiqlikning hosil bo‘lishi va chiqarilishi ortadi. Tana haroratining salgina (1°C) oshishi mushaklar va umuman organizm faoliyatini yaxshilaydi. Haroratning oshishi markaziy asab tizimida joylashgan termoyegulyasiya markazlarini qo‘zg‘atadi, natijada yurak-tomir, nafas hamda to‘qimalarda oksidlanish jarayonlari kuchayadi. Haroratning salgina ko4tarilishi organizmni «o‘lik nuqtadan» chiqarib «ikkinchi- nafas»ning boshlanishi uchun asos bo‘ladi. Mushaklar ish
bajarishda, jumladan, jismoniy mashqlar bilan
shug‘ullanganda organizmda issiqlikning boshqarilishi uchun zarur bo‘lgan shartli reflekslar hosil bo4ladi. Masalan, start oldi davrida tana haroratining salgina oshishi organizmni kelayotgan jismoniy mashqlami bajarilishiga tayyor qiladi. Tashqi muhit harorati va namligi qanchalik yuqori bo‘lsa, hamda bajariladigan jismoniy mashqlarning muddati qanchalik cho‘ziladigan b o ‘lsa, tana harorati o ‘shancha oshadi. Lekin organizmning bu reaksiyasi cheklangan bo‘lib, normotermiya diopazoniga qoladi. Ba*zan shiddatli sportiv mashqlar bajarilganda issiqlikning tarqalishi uning hosil bo‘lish jarayonidan orqada qoladi, kechikadi. Buning oqibatida organizm harorati 38,5-39,5°C gacha va hatto undan ham ko‘proq ko‘tariladi. Buning natijasida markaziy asab tizimi faoliyati pasayadi, shu sababli
organizmning boshqa
funksional tizimlarida ham ma’lum
o ‘zgarishlar kuzatiladi. Tana haroratining yanada ko‘tarilishi (39°C) isitmaga sabab bo‘ladi. Yuqori namlik
sharoitda uzoq
muddatga yugurish, velosiped poygalarida, futbol o ‘yinida va boshqa turdagi sportiv o ‘yinlarida harorat yuqori bo‘lmagan vaqtda ham (20-25°C) isitma kuzatiladi. Shuning uchun sportchilarda isitma hodisasi ro‘y bermasligi uchun na faqat muhit haroratini, balki uning namligini ham nazarda tutish zarur.
Termoregulasiya refleks yo‘li bilan boshaariladi. Tashqi muhit haroratining o‘zgarishi maxsus, termoretseptorlar degan retseptorlar orqali qabul qilinadi. Bu termoreseptorlar ko‘p miqdorda terida, og‘iz bo‘shlig‘ida, yuqori nafas
yo‘llarida joylashgan. Ichki a’zolarda ham termoretseptorlarning miqdori juda ko‘p: Masalan, me’dada, yurakda, buyrakda, venalarda va markaziy asab tizimining ba’zi bir qismlarida (gipotalamus, talamus, gippokamp, amigdala va h.k). Teri yuzasida termoretseptorlar baravar joylashgan emas. Ularning ko‘pchiligi odamning bet terisida joylashib, oyoqlarda esa kam miqdorda www.ziyouz.com kutubxonasi joylashgan. Sovuqni qabul qiladigan teri retseptorlarining miqdori odamda 250 000 gacha, issiqlik qabul qiladigan retseptorlaming miqdori esa 30 000 ga yaqin. Teri termoretseptorlari havo haroratining o ‘zgarishiga juda sezgir bo‘lib, ular harorat 0,007°C oshganda va 0,012°C pasayganda qo‘zg‘aladi. Termoretseptorlarga hosil bo‘ladigan asab impulslari afferent asab tolalari orqali orqa miyaga boradi. Undan yuqoriga boruvchi yo‘llar orqali talamusga, undan gipotalamus va bosh miya yarim sharlar po‘stlog‘iga yetib boradi. Natijada issiqlik va sovuqlik hissi paydo b o ‘ladi. Orqa miya faqat asab impulslami termoreseptorlardan bosh miyaga yetkazib beradigan o ‘tkazuvchan bo‘lib qolmay, balki pastga tushuvchi yo‘llar orqali asab impulslami bosh miyadan mushaklarga, tomirlarga, ter bezlariga yetkazib beradigan tizim ham bo‘lib xizmat qiladi. Biroq, tana haroratini bir darajaga saqlab turish uchun orqa miyadagi termoregulator mcxanizmlari kifoya emas. Gipotalamus -
asosiy reflektor markaz hisoblanadi. Termoretseptorlardan keladigan impulslar ta’sirida gipotalamus neyronlari qo‘zg‘aladi. Gipotalamusning ichida termoretseptorlar mavjud bo‘lib, ular qonning haroratiga qarab qo‘zg‘aladi (qon haroratining miligraduslar o ‘zgarganganliga javob beradi). Gipotalamus shikastlanganda gomoyoterm hayvonlaming haroratni doimiy bir xil saqlab turish qobiliyati buziladi va ular poykiloterm (sovuqqon) hayvonlarga o ‘xshab qoladi. Zamonaviy ta’limotga ko‘ra, gipotalamusning oldingi guruh yadrolari fizik termoregulatsiya uchun javobgarlar (qon tomirlari tonusining o ‘zgargani va ter ajralishning kuchayishi hisobidan), ya’ni oldingi guruh yadrolari issiqlik ishlab Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|