Odam fiziologiyasi
organizm nokulay ta’sirotlarga chidamli b o ‘lib qoladi; 3) holdan ketish
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
|
organizm nokulay ta’sirotlarga chidamli b o ‘lib qoladi; 3) holdan ketish (истошение) fazasida buyrak usti bezlari glukokortikoidlarni yetarli miqdorda chiqarmay q o ‘yadi (Selyening fikricha, glukokortikoidlar himoya qiluychi, adaptiv gormonlardir), natijada organizmning ahvoli yomonlashadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Erkaklaming jinsiy bezlariga bir juft moyaklar (urug‘don), moyak ortig‘i, prostata bezi
testesteron va androsteron ishlanib chiqadi. Moyaklarning bu funksiyasi o ‘smirlik davrida (12-15 yosh) boshlanadi va keksayish davriga qadar davom etadi. A yollam ing jinsiy bezlariga bir juft tuxumdon kiradi. Tuxumdonlar kichik chanoq b o ‘sh lig ‘ida joylashgan b o iib , katta yoshli ayollarda ulam ing vazni 5-6 g b o ia d i. Tuxumdon bachadonning orqa qismiga yopishib turadi. Tuxumdonda jinsiy gormonlar (progesteron, esteron, esterol, estradiol) ishlab chiqariladi. Bu gormonlar bevosita qonga quyiladi. Ular qiz bolaning o ‘smirlik davridan ishlab chiqarila boshlaydi va unda ikkilamchi, ya’ni ayollik jinsiy belgilari hosil b o iish in i belgilaydi. Jinsiy gormonlarning fiziologik ahamiyati Jinsiy gormonlaming fiziologik roli jinsiy funksiyalaming bajarilishini ta’minlashdan iborat. B alog‘atga yetish, jinsiy aloqa qilish va nasl qoldirish mumkin boiad igan rivojlanishi uchun jinsiy gormonlar кегак. Bu gormonlar chiqishi tufayli ikkilamchi jinsiy belgilar
bichish, yoki axtalash deyiladi. Hayvonlargina emas, balki odamlar ham ba’zi kasalliklar munosabati bilan tibbiyot k o ‘rsatmalariga asosan bichiladi (axta qilinadi). Sharkdagi bir qancha musulmon mamlakatlarida, yaqin vaqtlargacha erkaklami, o ‘g ‘il bolalam i haramlarda g ‘ulom qilib ishlatish uchun bichib q o ‘yish odati bor edi. G ’arbiy Ovrupoda o ‘tgan asr o ‘rtalarigacha Rim papasining cherkov xorida ashula aytadigan bolalarda yuqori diskantni saqlash uchun ular bichib q o‘yilardi. Bichish organizmda jinsiy gormonlar hosil b o iish in i butunlay to ‘xtatamaydi. Bichishdan keyin buyrak usti bezlarining p o ‘stloq qavatidan qon va siydikka erkaklar jinsiy gormonlar (androgcnlar) va ayollar jinsiy gormonlar (estrogenlar) o ‘taveradi, lekin ularning miqdori jinsiy bezlar boigandagiga qaraganda ancha kam chiqadi. Jinsiy gormonlar yetishm asligi bir qancha xarakterli o ‘zgarishlarga olib keladi. Bola balog‘atga yetishdan ancha oldin bichilgan b o is a , balog‘atga yetish to ‘xtaydi; jinsiy olat* prostota bezi, qin, bachadon yetilmay, regressiyalanadi (teskari rivojlanadi), ikkilamchi jinsiy belgilar taraqqiy etmaydi. Bola balog‘atga yetgandan s o ‘ng bichilsa, jinsiy a’zolar kamroq regressiyalanadi, ikkilamchi jinsiy belgilar www.ziyouz.com kutubxonasi esa faqat qisman saqlanib qoladi. B alog‘atga yetgan organizm bichilgach saqlanib qolgan ikkilamchi jinsiy belgilar mustaqil jinsiy belgilar deb ataladi. Odam skeletining tuzilishi mustaqil jinsiy belgidir, chunki balog‘atga yetgan ayol va erkaklar bichilgach skeletning jinsga xos belgilari qolaveradi. Erkaklarda soqol, past ovoz, qorinnin o ‘rta ch izig ‘i b o ‘ylab k o ‘tariluvchi qov juni, ayollarda sut bezlarining rivojlanganligi mustaqil jinsiy belgilarga kiradi. B alog‘atga yetgan erkak va ayollar bichilgach, bu belgilar butunlay y o ‘qolishgacha regressiyalanadi. Organizm yoshligida bichilsa, aseksual, y a ’ni jinsga mansub b o ‘lmagan belgilar paydo b o ‘ladi. Erkaklarda k o ‘salik (soqol b o ‘lmasligi) teri osti y o g ‘ kletchatkasining ancha rivojlanganligi, qov junining gorizontal chegarali ekanligi aseksual beigilardan hisoblandi. Bu belgilar faqat bichilgan erkaklardagina em as, balki normal ayollarda ham b o ‘Iadi. Aseksual belgilar deb ataluvchi bu belgilarni ayol jinsining ikkilamchi jinsiy belgilarga aralashtirib yuborish mumkin emas; aseksual belgilar jinsiy bezlar ichki sekretsiyasiga b o g ‘liq emas. Odam q o ‘l-o y o g ‘ining naysimon suyaklar to g ‘ay zonalarining kech suyaklanishi sababli bu suyaklarning me’yordagiga nisbatan uzunligi ham aseksual belgilariga kiradi. 0 ’sish davri tugagandan keyin bichilgan kishilarda bu belgi b o ‘lmaydi, lekin g o ‘daklik davrida bichilgan kishilarda, shuningdek bolalik davrida jinsiy gormonlar yetishmasligidan kelib chiqadigan kasallik yevnuxoidizmda bu belgi yaqqol k o ‘rinadi. M e’yorda ikkala jinssiz organizmida ikkala jinsiy gormon-erkak va ayol gormonlari hosil b o ‘ladi. Tuxumdon va moyaklar funksiyasi buzilishining odamda uchraydigan bir turida bu gormonlarning hosil b o ‘lish nisbati buziladi. Bunday buzilish interseksuallik deb ataladi. U erkaklarda ayollarga xos ba’zi xususiyatlar (jinsiy va ruhiy belgilar) paydo b o ‘lishidan, ayollarda esa erkaklarga xos ba’zi belgilarning hosil boiish id an iborat. Ozgina interseksuallik k o ‘proq uchraydi va patologiya deb hisoblanmaydi. Keskin interseksuallik kam uchraydi. Germorfroditizm yanada kam uchraydi, bunda tananing bir tomonida moyak (urug‘don) va ikkinchi tomonida tuxumdon b o ia d i. Odamning androgenlarga b o ig a n ehtiyoji bir kecha-kunduz davomida 5 mg ga teng. Erkaklarda bir kunda siydik bilan 3-10 mkg androgenlar tashqariga chiqariladi. Jinsiy bezlar funksiyasining boshqarilishi Jinsiy bezlarda jinsiy gormonlarning hosil b o iis h i adenogipofizda sintez b oiad igan gonadotrop gormonlari tomonidan boshqariladi. Jinsiy bezlar funksiyasini refleks y o i i bilan gipotalamo-gipofizar tizimi ham boshqaradi. M aiu m k i, m o ‘tadil jinsiy aloqa uchun markaziy asab tizimining ahamiyati juda katta. Markaziy asab tizimining funksiyalari o^zgarganda, www.ziyouz.com kutubxonasi masalan, qattiq emotsional holatda (q o ‘rquv, g ‘am, anduh) jinsiy sikl o ‘zgarib, hayz jarayoni to‘xtatiladi (psixogen amenoreya). Jinsiy bezlar faoliyatining boshqarilishida gipofizning oldingi b o ‘lagidan chiqadigan gonadotrop gormonlar muhim rol o ‘ynaydi. 0 ’sayotgan organizmga gonadotrop gormonlar yuborish jinsiy bczlam ing cndokrin funksiyasiga turtki beradi, shu tufayli jinsiy apparat va ikkilamchi jinsiy belgilarning rivojlanishi tezlashadi va kuchayadi. A denogipofiz uchta gonadotrop gormon: follikulani rag‘batlantiruvchi, lyuteilashtiruvchi va prolaktin chiqaradi. 1.
Follikulani rag ‘batlantiruvchi gormon
Luteinlashtiruvchi gormon urug‘donlar bilan tuxumdonlardagi ichki sekretsiya elementlarining rivojlanishiga turtki beradi va shu bilan jinsiy gormonlar (androgenlar) ning hosil b o ‘lishini tezlashtiradi, Tuxumdonda ovulyasiyaning го‘у berishi va yorilgan Graaf pufakchasi o ‘mida sariq tana hosil b o ‘lishi luteinlashtiruvchi gormonga b o g ‘liq. Sariq lana progesteron gormonini ishlab chiqaradi. 3. Gipofizning luteotrop gormoni, yoki prolaktin sariq tanada progesteron hosil b o ‘lishiga va laktatsiyaga turtki beradi* Epifiz gormoni-melatonin jinsiy bezlarning rivojlanishini va faolligini susaytirib, gipofizga nisbatan qarama-qarshi ta’sir etadi. Jismoniy m ehnatda ichki sekretsiya bezlarining ahamiyati Ma’lumki, har qanday jismoniy mehnat (mushak faoliyati, jism oniy mashqlar va boshqalar) natijasida moddalar almashinuvi va energiya sarflanishi kuchayadi. Jismoniy mehnat bajarishda organizmning funksional zaxiralari ishga solinadi. Organizmda sodir b o ‘ladigan fiziologik jarayonlar, jumladan markaziy asab faoliyati, gumoral, neyropeptid va gormonal boshqarish mexanizmlari me yorga nisbatan kuchliroq ishlaydi. Markaziy asab tizimida ro‘y beradigan o ‘zgarishlar vegetativ asab tizimi orqali cndokrin bezlarga o ‘z ta’sirini yetkazadi. Buyrak usti bezlari funksiyasida jism oniy ish boshlanishi bilan simpatik asab ta’sirida buyrak usti bezining m ag‘iz qavatidan adrenalin gormonining ajralishi kuchayadi va qonga o ‘tib, jigar hamda mushaklardagi glikogen parchalanishini tezlashtiradi. Buning natijasida qonda energiya manbayi b o ‘lgan-glukoza miqdori ortadi. Bajariladigan jism oniy mehnat qanchalik o g ‘ir va shiddatli b o ‘lsa, qonda adrenalin gormoni shunchalik. k o ‘payadi. Bundan tashqari, adrenalin jism oniy mehnat o g ‘irligiga qarab yurak-tomir ishini kuchaytiradi, nafas a’zolari faoliyatini oshiradi, markaziy asab tizimi va p o ‘stlog4ining q o ‘z g ‘aluvchanligini oshiradi. Buyrak usti bezlarning p o ‘stloq qavati gormonlari organizmning jism oniy mchnat bajarish uchun tayyorlaydi, mineralokortikoidlar va www.ziyouz.com kutubxonasi glukokortikoidlar ajarilishi kuchayadi. Lekin haddan tashqari uzoq muddatli ishlar oqibatida glukokortikoidlar ajralishi kamaya boradi. Ular organizm charchashdan keyin ish qobiliyatining tiklanishini tezlashtiradi. Uzoq muddatli jismoniy mehnatda organizm terlash oqibatida ко‘р tuzlami yo‘qotadi. Lekm aldosteron gormonining ko‘p miqdorda ajralishi natriyning siydikka o‘tishini kamaytiradi. Adenogipofizning adrenokortikotrop (AKTG) gormoni buyrak usti bezi gormonlarining ajralishini kuchaytirib, organizmni og‘ir jismoniy ishga moslashtiradi. Uzoq muddatli jismoniy ishlarda glukozaning yetarli miqdorda saqlanib turishi me’da osti bezining gormoni-glukagon orqali ta’minlanadi. Me’da osti bezining ikkinchi gormoni-insulin, hujayra membranasining glukoza va aminokislotalarga o‘tkazuvchanligini oshiradi. Jismoniy ish bajarishda ish qobiliyatining yuqori darajada ushlanishida jinsiy gormonlar muhim rol o‘ynaydi, ular oqsil sintezlanishini kuchaytiradi. Mushak ishidan keyin funksiyalarning tiklanishida ham ichki sekretsiya bezliui faol ishtirok etadi. Masalan, qalqonsimon bez gormoni-tiroksin, tiklanish jarayonlarini tezlashtiradi. Me’da osti bezi gormoni-insulin esa, glikogen sintezlanishini kuchaytirish bilan jigar va mushaklarda glikogenni zahira bo‘lishini kuchaytiradi, ya’ni Organizmning energiya manbaini oshiradi. Nazorat uchun savollar 1. Odam organizmida ichki sekretsiya bezlari qaysi guruhlarga bo‘linadi? 2. lchki sekretsiya bezlarining miqdori qancha va qaysilar kiradi? 3. Gormonlarning umumiy
xususiyatlarini aytib bering. 4. Gormonlaming fiziologik ta’siri nimadan iborat? 5. Gormonlar ta’sirlanish mexanizmlarini belgilab bering. 6. Ichki sekretsiya bezlarning fiziologik ahamiyati nimadan iborat? 7. Ichki sekretsiya bezlarining funksiyalari qanday boshqariladi? 8. Organizmda gormonlaming taqdiri qanday hal bo‘ladi? 9. Ichki sekretsiya bezlari funksiyasini o‘rganish uchun qaysi usullar ishlatiladi? 10.
Gipofizning qaysi bo‘laklarini bilasiz? 11.
Gipofizning oldingi bo‘lagida qaysi gormonlar hosil bo‘ladi? 12.
Gipofizning orqa bo‘lagida qaysi gormonlar hosil bo‘ladi? 13.
Somatotropin gormonining ahamiyati nimadan iborat? 14.
Prolaktin gormoni qaysi funksiyani bajaradi? 15.
Adenogipofiz trop gormonlarining fiziologik roli nimadan iborat? www.ziyouz.com kutubxonasi 1. Vazopressin gormoni nima uchun kerak? 2. Odam organizmida oksitotsin gormoni nima uchun kerak? 3. A denogipofiz qanday boshqariladi? 4. Neyrogipofizda qaysi gormonlar zahira b o‘ladi? 5. Epifizning qaysi gormonlarini bilasiz? 6. Qalqonsimon bezi tuzilish xususiyatlari nimadan iborat? 7. Qalqonsimon bezda qaysi gormonlar ishlab chiqiladi? 8. Tiroksin va triyodotronin gormonlar qayerda va qanday sintez b o ‘ladi. 9. Tiroksin gormonning fiziologik ahamiyati nimadan iborat? 10. Tireokalsitonin qaysi funksiyasini bajaradi? 11. Qalqonsimon oldi bezi qaysi gormonni ishlab chiqaradi? 12. Qalqonsimon oldi bezi faoliyati qanday boshqariladi? 13. Ayrisimon bczning fiziologik ahamiyati nimadan iborat? 14. M e’da osti bezning qaysi hujayralari endokrin funksiya bajaradi? 15. M e’da osti bezida qaysi gormonlar hosil b o‘ladi? 16. Odam organizmi uchun insulin qanday rol o ‘ynaydi? 17. Insulin sekretsiyasi qanday boshqariladi? 18. Glukagonning fiziologik ahamiyati nimadan iborat? 19. Glukagon sekretsiyasi qanday boshqariladi? 20. Buyrak usti bezlarning o ‘ziga xos tuzilishini belgilab bering. 21. Buyrak usti m ag‘iz qavatida qaysi gormonlar ishlab chiqariladi? 22. Buyrak usti p o ‘stloq qavatida qaysi goromonlar ishlab chiqariladi? 23. Mineralokortikoidlaming fiziologik ahamiyati nimadan iborat? 24. Glukokortikoidlarning fiziologik ahamiyati nimadan iborat? 25. Buyrak usti bezi jinsiy gormonlarining fiziologik ahamiyati nimadan iborat? 26. Glukokortikoidlaming hosil b o ‘lish mexanizmlarini aytib bering. 27. Mineralokortikoidlarning hosil b o ‘lish mexanizmlarini aytib bering. 28. Adrenalin va noradrenalin gormonlaming fiziologik ahamiyati nimadan iborat? 29. Adrenalin va noraadrenalin qanday hosil b o ‘ladi? 30. Erkaklik jinsiy bezlarda qaysi gormonlar hosil b o ‘ladi? 31. Ayollar jinsiy bezlarda qaysi gormonlar hosil b o‘ladi? 32. Jinsiy bezlar va ular gormonlarining ahamiyati nimadan iborat? 33. Jinsiy gormonlarning hosil b o iis h mexanizmlarini aytib bering. www.ziyouz.com kutubxonasi Tirik hujayralar, shuningdek k o ‘p hujayrali organizmlar uchun moddalar almashinuvi, qo‘zg‘aluvchanlik va hayotning rria’lum davlarida esa o‘sish va ko‘payish xususiyatlari xos b o ia d i. Bu xususiyatlarning ba’zilari (m etabolizm, o ‘sish va k o ‘payish) sitologiya, biokimyo, flziologiya va hokazo fanlari tomonidan k o ‘rib chiqiladi, qo‘z g ‘aluvchanlik esa bevosita fiziologik tushuncha hisoblanadi. Hujayralarning qo‘zg‘aluvchanligi (faolligi, reaktivligi) bu tashqi ta’sirlarga u yoki bu xildagi faoliyat tarzida, masalan, metabolizm yoki o ‘sishning kuchayishi, b o ‘lishning tezlashuvi, ishlab chiqarilgan sekret (shiraning) quyilishi, harakatlanish, elektrik impuls hosil qilish kabi javoblaming berilish xususiyati (xossasi) hisoblanadi. Tirik hujayralar va k o ‘p hujayralari organizmlaming jonsiz moddalaming passiv reaktivligi tubdan farqlanadi. Bu farq shundan iboratki, hujayralardagi reaksiyalar uchun kerak b o ‘lgan energiya, tashqi muhit ta’siri evaziga hosil b o ‘lmay, balki tashqi ta’sir natijasida yuzaga chiqadigan hujayra ichidagi metabolitik jarayonlar evaziga hosil b o ‘ladi. Shuning
uchun hujayraning energiyasi (kuchi) va reaksiya shakli tashqi ta ’sir energiyasi (kuchi) bilan aniqlanmaydi. Qator holatlarda reaksiya kuchi tashqi kuch ta’siriga proporsional b o ‘lishi ham mumkin, lekin doimo bunday b o ‘lavermaydi. Hujayraning q o 4z g ‘alinishi deganda, k o ‘pincha tashqi faoliyat tarzida uning aniq k o ‘zga tashlanadigan reaksiyasi: hujayraning keskin harakati (masalan, uning qisqarishi), elektrik signalning hosil b o ‘lishi, sekret (shiraning) quyilishi tushuniladi. Q o‘z g ‘alanish deb nomlangan tushuncha umumbiologik tushunchadir. Maxsus fizologik adabiyotlarda q o ‘z g ‘alish deganda ba’zan hujayraning faol elektrik javobi (ta’sir potensiali nomi bilan) e ’tiborga olinadi, qisqarish va shira ajratishni esa elektrik reaksiya oqibati sifatida tushuniladi. Shunday qilib, qo‘zg‘alanish qobiliyatiga ega bo‘lgan hujayralar ya’ni, mushak, asab, bez hujayralari qo‘zg‘aluvchan hujayralar deyiladi. Qo‘zg‘aluvchan hujayralar ya’ni, qo‘zg‘aluvchanlik qobiliyatini namoyon qiluvchilarga sensor retseptor elementlari-asab uchlari va maxsus retseptor hujayralar ham kiradi. Bu hujayralarning qo‘zg‘aluvchanligi makroorganizmlarning reaktivligini ta ’minlaydi. Qo‘zg‘aluvchanlik ba’zan bir hujayrali organizmlarda ham kuzatiladi.
Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|