Odam fiziologiyasi
Q o ‘z g ‘aluvchanlikni yuzaga chiqaradigan tashqi ta’sir omillari sifatida
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Q o ‘z g ‘aluvchanlikni yuzaga chiqaradigan tashqi ta’sir omillari sifatida mexanik, kim yoviy, tovush, y o ru g lik kabilar xizmat qilishi mumkin. Har qanday q o ‘z g ‘alanuvchi hujayra uchun ta’sir etish omillari q o ‘z g ‘atuvchilarning jamlanmasi ikki o ‘zaro teng boim agan: adekvat
va noadekvat q o ‘Zg‘atuvchiIardan iborat b o ‘ladi. Adekvat q o ‘z g ‘atuvchi muayyan hujayra turiga mos b o iib , u juda kichik ta’sir energiya (dozasi) da ham q o ‘z g ‘alishni yuzaga chiqara oladi. Masalan, k o ‘z fotorestorlari uchun y orugiikni farqlash, eshituv retseptorlari uchun tovush, hid sezish retseptorlari uchun hid chiqaruvchi moddalami farqlash va hokazolar shu jumlaga kiruvchi q o ‘z g ‘atuvchilardir. www.ziyouz.com kutubxonasi Adckval b o ‘lmagan (noadekvat) q o ‘z g ‘atuvchilar (masalan, fotorctscptorlarga yoki asab tolalariga mexanik tar/da ko rsatiladigan ta’sir) kuchi adekvat q o ‘z g ‘atiivchilarning b o‘sag‘a encrgiyasiga nisbatan bir necha barobar yuqori b o ‘ladi. Ba'zi hujayra va to‘qim alar (asab, mushak va bezlar) adekvat ta\sirotiga tez reaksiya ko(rsatishga maxsus moslashgan. Bunday hujayra va to‘qim alar yuqorida aytib o‘tganimizdek qokzg‘aluvchan to‘qim alar deb ataladi, ularning ta ’sirotga qo‘zgkalish bilan javob qaytarish qo‘zg‘aluchanlik deb yuritiladi. Ta\sirlovchi (q o ‘zg*atuvchi)ning qo*zg‘alishga sabab b o‘ladigan minimal
kuchi q o ‘z g ‘aluvchanlik o ic h o v i b o iib xi/m at qiladi. Q o‘zg‘aluvchining shu minimal kuchi ta ’sirot bo‘sag‘asi deb ataiadi. T a’sirot b o ‘sag‘asi qancha yuqori b o ‘lsa, q o ‘z g ‘aluvchanlik o ‘shancha past b o ia d i va aksinsa, ta’sirot b o ‘sag‘asi qancha past b o is a , q o ‘z g ‘aluvchanlik o*shancha yuqori b o ia d i. Q o ‘z g ‘atuvchi hujayralar uchun yetarli q o‘z g ‘atuvchilar mavjud boiin agan hollarda esa ularga fi/iologik tinim holat xos b o ia d i, u albatta tamoman faoliyatsizlikni bildirmaydi, chunki joriy metabolizmning davom etishi bilan b o g iiq . Ba’zi tashqi q o ‘z g ‘atuvchilar hujayralarda salbiy rcaksiyalar: metabolizmning pasayishi, o ‘sishning susayishi, q o ‘z g ‘atuvchiga nisbatan q o ‘/ g ‘alanishning susayishini keltirib chiqarishi mumkin. Bunday rcaksiyalar tormozlanish deyiladi. Tormozlanish tashqi muhit ta'siri orqali ham, organi/m ning ichki muhit ta’sirida ham yuzaga chiqishi mumkin. Tormozianish hodisasi muhim biologik alomat boiib, u ko‘p hujayrali organizmning hujayraiari funksiyasini uyg‘unlashtirishi va boshqarilishi jarayonlarida keng uchraydi. Asab hujayrasining umumiy fiziologiyasi
Asablarning umumiy tuzilish tiplari. Hayvonot olamini asab tuzilishini asosiy tiplari diffuzion (to ‘rsimon), tugunsimon (zanjirsimon, tolasimon yoki narvonsimon) va naysimon xillari farqlanadi. Diffuzion tipdagi asab tizimi tuban k o ‘p hujayrali (rrtasalan, kovakichlilar)ga xos, bu tizim asab elcmentlarini hayvonning butun tanasi bo‘ylab deyarli bir xil taqsimlanishi bilan tavsillanadi. www.ziyouz.com kutubxonasi Tolasimon (tugunsimon) tipdagi asab tizimi yuksak umurtaqasiz hayvonlar uchun xos b o ‘lib, bunda asab elementlari tolasimon tarzda y ig 4iladi va ular o ‘zaro b o g ‘lamalar orqali birikadi, hamda tananing qolgan qismlari bilan esa periferik asablar orqali b o g ‘lanadi. Naysimon tipdagi asab tizimi asab elementlarining asab nayi (miya) da va ayniqsa bu nayning oldingi kengaygan qismi (bosh miya) da y ig ‘ilishi bilah tavsiHanadi. Bu tip odam va umurtqali hayvonlarga xosdir. Bosh va orqa miyalar organizmning qolgan qismlari bilan k o ‘pdan-ko‘p asab tolalari yordamida bogianadi. л в v 84-rasm. Neyronlarrting asosiy tuzilish tiplari. A -to la sim o n , B -p se v d o u n ip o ly a r (se n so r) neyro n , V -m u ltip o ly a r n e y r o n ,
n eyro n (tip ik n eyro n ), 1-som a, 2 -sin a p s, 3-a kso n , 4-d en d rit, 5 -m a rka ziy o ‘siq. Asab tizimi asab to ‘qimasidan tashkil topgan b o iib , asab to‘qimasi esa asab hujayralari bilan neyrogliyadan tuzilgan. Asab hujayrasi o ‘siqlari bilan birga neyron
deb ataladi (84 va 85-rasmlai). Neyron anatomik va m orfologik tuzilishiga va fiziologik xususiyatlariga k o ‘ra asab tizimining tuzilish birligi hisoblanadi. Neyrogliya esa asab hujayralarini oziqlantirish (trofik) va tayanch
funksiyalarini bajaradi. Neyronning tana (soma) si va o ‘siqlari b o iib , tanasi markaziy asab tizimida to‘plangan b o ia d i. Neyronning bitta uzun o ‘s ig ‘i akson
yoki neyrit
va bir nechta kalta o ‘siqlari - dendritlari b o ia d i. Akson uzun o ‘siq b o iib , q o ‘z g ‘alishni neyronning somasidan boshqa neyronlarga yoki atrofiy a’zolarga o ‘tkazadi. Aksonning xususiyati shuki, neyron tanasidan atigi bitta uzun o ‘siq chiqadi. Asab hujayrasi (neyron)ning tanasidan akson chiqqan joy akson tepachasi deb ataladi. Aksonning dastlabki 50-100 mm b o ia g i miyelin parda bilan qoplanmagan. Aksonning miyelinsiz shu qismi akson tepachasi bilan birgalikda boshlangich segment deb ataladi. U yuksak darajada q o ‘z g ‘aluvchanligi bilan farq qiladi., bu www.ziyouz.com kutubxonasi segmentning ta’sirlanish b o ‘sa g ‘asi neyronning boshqa qismlariga nisbatan taxminan 3 baravar past. Dendritlar k o ‘p tarmoqli b o ‘lib, ta’sir ular orqali hujayra tanasiga yetib boradi. Bundan tashqari, dendritlar impulslarni boshqa neyronlardan qabul qiladi. Asab tolalari Shvann va miyelin pardalar bilan o ‘ralgan b o ‘ladi. Miyelin parda y o g ‘li moddadan tuzilgan, u turli asab tolalarida har xil qalinlikda b o ‘ladi. Miyelin parda asab tolasining ba’zi qismlarida uzilib qoladi, u Ranvye boylamUri deb ataladi. Somatik asab tolalarining diametri 12-14 mk, vegetiv asab tolalarining diametri 2-7 mk na teng b o ‘ladi. Y o ‘g ‘on asab tolalaridan ta’sir tezroq o ‘tadi. Neyronlarning tuzilmasi va andozalari g ‘oyat xilm a-xil. Masalan, ba'zilarining diametri atigi 4-6 mk, bosh miya katta yarim sharlari p o ‘stlo g ‘idagi gigant piramidal hujayralarining diametri 130 mk ga boradi. Neyronlarning shakli ham g ‘oyat turli-tuman. Neyron tanasidan ehiqadigan o ‘siqlar soniga qarab neyronlar unipolyar (bir o ‘siqli), bipolyar (ikki o ‘siqli) va multipolyar (k o‘p o ‘siqli) larga b o ‘linadi. 85-rasm. Neyronning subm ikroskopik tuzilishi. 1 dendrit, 2-siUiq endoplazmotik retikulunu 3-yadro, 4 -
retikulum, 6-neyron membranasi, 7-akson, 8-m ikronaychalar, 9-mitoxondriya, 10-sinaptik pufak, II-q a yta yutish, 12-sinaps, 13-mediator uchun retseptorlar, 14-mediatorning chiqishi. Unipolyar va bipolyar neyronlar har xil tipga mansub hayvonlarda uchraydi. Bu neyronning tanasidan bitta hujayraviy o ‘siq chiqadi, u markaziy o ‘siq deb nomlangan o ‘siqga aylanadi va nihoyat u esa k o ‘p miqdorda dendritlarga ega b o‘lgan aksonni hosil qiladi. 5 H 14 13 www.ziyouz.com kutubxonasi M ultipolyar hujayralar neyronlaming asosiy turi hisoblanadi, ularda tana (soma) va o ‘siqlarga b o ‘linish aniq k o ‘zga tashlanmaydi. Shunday qilib, asab tizimi neyronlardan tashkil topgan. Gollandiyalik neyromorfologlarning (Shade va Ford, 1987) hisob-kitobiga k o ‘ra odam miyasida 100 mlrd ga yaqin neyronlar mavjud. Neyron nazariyasiga k o ‘ra, asab tizimi alohida neyronlardan tuzilgan b o ‘lib, ular sinapslar orqali morfo-funksional holda b o g ‘langan. D.Ekkelsning aytishicha, q o‘z g ‘alish impulslari bir neyrondan ikkinchi neyronga sinapslar orqali o ‘tadi. Zamonaviy g ‘oyalarga nazar tashlaydigan b o ‘lsak, ba’zi olimlar orasida neyropil nazariyasi qollanilm oqda. R.Kaxal nazariyasmiga k o ‘ra, markaziy asab tizimi neyropil degan murakkab tizilmadan tashkil topgan. Ammo, bu nazariya maqsadga muvofiq emas, chunki ilmiy asoslari juda ham kamdir. Odamda asab tizimi - pusht (embrion) ning tashqi qavati (varag‘i) - ektodermadan paydo b o ‘ladi. Keyinchalik miya naychasining ustki qismidan 3-ta pufak hosil b o ‘ladi, bu pufaklar bosh miyaning asosi b o ‘ladi. Miya naychasining pastki (dum tomonidan) qismi esa bir tekisda o ‘sib, orqa miyaga aylanadi. Birinchi, oldingi pufakdan keyinchalik oldingi miya (prosencephalon), ikkinchi o ‘rtadagi pufakdan o ‘rta miya (mesencephalon) va uchinchi pufakdan rombsimon miya (rhombencephalon) hosil b o ‘ladi. K o‘p vaqt o ‘tmay bu birlamchi pufakchalarning birinchi va uchinchisi yana ikkitadan pufakchalarga b o ‘linadi. Prozensefalondan hosil bo*lgan pufakchalaming oldingisiga telencephalon (keyingi miya), ikkinchisi esa diencephalon (oraliq miya) nomi berilgan. Rombsimon miya o ‘z navbatida ikkiga: myelencephalon va methencephalon ga b oiin ad i. Birinchisi uzunchoq miya, ikkinchisidan esa miyacna va Varoliyev k o ‘prigi hosil b o ia d i. Bularning b o ‘shlig‘i IV qorinchaga aylanadi. Asab hujayralarining tanalari o ‘z o ‘siqlariga nisbatan troflk fiinksiyani bajaradi, ya’ni ulaming moddalar almashinuvini hamda oziqlanishini («trofikasini») boshqaradi. Shu sababli akson asab hujayrasining tanasidan ajralganda (periferik asab qirqib q o ‘yilganda) yoki asab hujayrasi nobud b oigan d a o ‘siqlari degeneratsiyalanadi, ya’ni neyronning tuzilishi va kim yoviy tarkibi buziladi. M aium ki, asab tolalari neyronning tanasidan tashqari yashay olmaydi. Shu sababli asab qirqib q o ‘yilsa, asab hujayralari tanasidan ajralib qolgan tolalar nobud b o ia d i. Issiq qonli hayvonlar asabi qirqib q o ‘yilganda 2-3 kun keyinoq uning periferik o ‘sig ‘i asab impulslarini o ‘tkazish qobiliyatidan mahrum b o ia d i. Shundan keyin asab tolalarining degeneratsiyasi boshlanadi. Bu o ‘zgarishlarning hammasini birinchi b o iib nemis olimi A.Valler bayon etgan va uning nomi bilan Valler degeneratsiyasi deb atalgan. Neyron ishlab turishi uchun neyrogliya (glial hujayralar) muhim rol o ‘ynaydi. N eyrogliya hujayralari neyronlami hamma tomondan o ‘rab turar ekan, birinchi, mexanik, ya’ni tayanch funksiyasini bajaradi, ikkinchidan www.ziyouz.com kutubxonasi neyronlaming bir-biridan elcktr izolatsiyasini ta^minlaydi, uchinchidan, neyrogliya neyronlaming moddalar almashinuvini ham boshqaradi. Glial hujayralari jumlasiga oligodendrotsitlar va astrositlar kiradi (86- rasm). Ular asab hujayralarini o ‘rab oladi va ba’zi joylarda ular bilan chirmalashib ketadi. Glial hujayralarning asab tizimidagi miqdori neyronlar miqdoriga nisbatan bir tartib (10 marta) ga k o ‘p miqdomi tashkil qiladi. Glial hujayralar aksonlarning miyelinli q o b ig ‘ini shakllanishida muhim ahamiyatga ega b o ‘ladi. M iyelinli qobiq oligodentrotsitlar hisobiga, markaziy asab tizimining periferik qismlarida esa Shvann hujayralari deb nomlangan o ‘siqlar hisobiga shakllanadi. Bu hujayralar aksonlarni k o ‘p qavatli miyelinli «muftalar» bilan o ‘rab oladi. Demak, aksonning k o ‘p qismi ular tomonidan urab olinadi, muftalar orasidagi juda tor masofalargina ochiq qoladi. Bu ochiq qolgan joyiam i «R anvye choki» deyiladi va u maxsus ftmksionai ahamiyatga cga bladi. Asab hujayra (neyron) larining funksiyasi axborot, buyruq yoki taqiqni asab impulslari vositasi bilan uzatishdan iboratdir. Asab impulslari neyronlarning o ‘siqlari b o ‘ylab tarqalib sinapslar akson terminalidan som a yoki navbatdagi neyronning dendritiga o ‘tkaziladi. Asab impulslarining yuzaga chiqishi va uzatilishi hamda uning sinaptik uzatilishi neyronning membranalaridagi elektr hodisalari bilan b o g iiq . 86-rasm . N eyronning tuzilishi va uning a fzolari. 1 -se zu v c h i (
s en s o r ) n e yro n , 2 -a kso n , 3 -d e n d rit, 4 -sin a p s. 5 -k a p illy a r ,
7-neyron t o ‘ri, H-akson, 9 -o lig o d en d ro tsit, 1 0 -m iy e tin p a rd a , 1 1 -sin a p s, 1 2 -h a ra k a tla n tiru v c h i (m o to r) n eyro n . Glial hujayralar Asab hujayralarining funksiyasi www.ziyouz.com kutubxonasi Ncyronlarning perikarionlarini kattaligi (diamctri) 5 dan 100 mkm gacha b o‘ladi. Neyronlar ham boshqa hujayralar kabi tashqi tomondan yaxlit po‘stlog‘-plazmatik membrana-plazmolemma bilan qoplangan. U hujayra sitoplazmasini undagi k o ‘p sonli organioidlar (yadro, Goldji apparati, mitoxondriya va hokazo) larni hujayra tashqi suyuqligidan ajratib turadi. Neyronlar dendritlar va aksonlar yordamida o ‘zaro bir-biri bilan va boshqa hujayralar bilan, masalan, mushak hujayralari bilan b o g ‘langan b o ‘ladi. Bu kontaktlar maxsus tuzilishiga ega va sinapslar deyiladi (87-rasm). Sinapslarning har xil o ‘zaro farqlanuvchi tiplari (tuzilmaviy, funksiyaviy, signalni uzatish b o ‘yicha tizimda joylashuv joyiga va hokazolarga qarab) uchraydi. Kimyoviy sinaps deb nomlangan tipi juda keng tarqalgan, bunda q o ‘z g ‘alishning uzatilishi maxsus kim yoviy modda - transm iter-m ediator yordamida amalga oshadi, u q o ‘z g ‘alishni sinaptik oldi asab uchi orqali o ‘tkazib, sinaptik oxiri hujayrasigacha yetkazadi. Odam asab tizimi tarkibida neyrosekretor hujayralar mavjud. Bu hujayralar oraliq miyaning gipotalamusida ham keng tarqalgan. Neyrosekretor hujayralar neyrogormonlar (fiziologik faol moddalar) va neyropeptidlar ishlab chiqaradi, ularni qon oqimiga ajratiladi hamda bu moddalar organizmning hamma hujayralariga o ‘z ta’sirini k o ‘rsatadi. Sinapslar fiziologiyasi Yuqorida aytib o ‘tganimizdek, odam markaziy asab tizimidagi neyronlari bir-biri bilan faqat sinapslar orqali b o g ‘langan. Buni 1922
yilda buyuk ingliz olim i Ch.S.Sherrington birinchi b o ‘lib aniqlagan. Uning fikricha, b o g ‘lanuvchi tolalarning uchlari bir-biriga q o ‘shilib (ulanib) ketmay, balki sinapslar orqali b o g ‘lanadi. Sinaps s o ‘zi (synaps) - b o g ‘lanuvchi, jipslantiruvchi demakdir. Sinapslar ham q o ‘z g ‘aluvchan to ‘qimalarga kiradi. Sinapslar deganda asab hujayralari o ‘rtasida yoki asab va effektor hujayralar o ‘rtasida signallarni (impulslaini) uzatisli uch u n fuydalaniladigan maxsus kontakt tuzilmalar tushuniladi. Sinapslarni: 1) ularning joylashishi va qaysi hujayralarga - asab, mushak yoki neyro-neyronal guruhga mansubligiga qarab; 2) ulaming ta’sir etish ishorasiga - q o ‘z g ‘atuvchi va torm ozlovchiligiga qarab; 3) signallarni uzatish uslubiga - elektrik (signallar elektr toki orqali uzatiladi) va kimyoviy (mediatorlar, gormonlar, neyropeptidlar) y o ‘l bilan uzatishga qarab tasniflanadi. Shuningdek aralash elektrokimyoviy sinapslar ham mavjud b o ‘ladi (87-rasm). www.ziyouz.com kutubxonasi х Е А 87-rasm. K im yoviy (X), elektr (E) va aralash (A ) sinapsning tuzilish sxemasi. Наг bir neyronning aksoni boshqa neyronlarga yaqinlashib, Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|