Odam fiziologiyasi
va oksitosin hosil b o ‘ladi. Bu gormonlar 9
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
|
va oksitosin hosil b o ‘ladi. Bu gormonlar 9 aminokislotalardan tashkil topib, nanopeptidlar deyiladi. Gipotalamo-adenogipofiz tizimi. Adenogipofizning gipotalamus tomonidan nazorat qilishi
gipofizotrop m intaqasida joylashgan kichik neyrosekretor hujayralarida peptidli gormonlar hosil b o ‘Iadi, qaysiki adenogipofizning bez hujayralarini boshqaradi. Gipofizda gormonlarni sintez qiluvchi va ishlab chiqaruvchi gormonlar rilizing- gorm onlar
liberinlar deyiladi. Bu jarayonni tormozlanuvchilar - ingibitor-gormonlar yoki statinlar deyiladi. Gipofizotrop mintaqasidan gormonlar adenogipofizga gipofizning daivoza venasi orqali kiradi. Gipotalamusning gipofizotrop gormonlariga quyidagilar kiradi (18-jadval). _______________ _____ ___ ___________ ___________ 18-jadval______ Qisqartirilgan nomi ] 1 Qaysi gormon ishlab 1 chiqarilishiga ta’sir qiladi_______ 1. Tireotropin - rilizing gormon (tiroliberin; TRG 2. Luteinlovchi gormonning rilizing- ^ormoni (lulibenin) LG-RG i ............ . i Tiretrop gormon (TTG) Gonadotrop gormonlar (GTT) www.ziyouz.com kutubxonasi 3. Kartikotropin-rilizing gormon 1 KRG j
Adrenokortikotrop gormon ! (kortikoliberin) ! i (AKTG) 4. 0 ’sish gormonining rilizing gormoni (somatoliberin) GR-RG 0 ’sish gormoni 5. Prolaktinning rilizing gormoni (prolaktoliberin) PRL-RG Prolaktin 6. Melanotsitlami rag‘batlantiruvchi gormonining-rilizing gormoni (melanoliberin) MSG-RG Melanotsitlarni rag‘batlantiruvchi gormon I II. Incibator-Rormonlar (statinlar) 1 1. 0 ’sish gormonining ingibator omili j (somatostatin) GR-IG 0 ’sish gormoni 2. Proliaktinning ingibator omili (prolaktostatin) PRL-IG Prolaktin ; | 3. Melanotsitlarni rag‘batlantiruvchi i
MSG-IG ! Melanotsitlami rag‘batlantiruvchi • gormonning ingibator omili 1 j gormon. 19-jadval. A denogipofiz ajratadigan gormonlar______________ Gormon va uni ajratadigan gipofiz bo‘lagi Kimyoviy tuzilishi Ta’siri o ‘tadigan qurilma Samarasi Oldingi ЬоЧак 1. Adrenokortikotrop ! pormon (AKTG) Polipeptid Buyrak usti bezining p o ‘stloq qavati Kortikosteriod gormonlar sintezini kuchaytirish 2. Prolaktin (PRL) Oddiy oqsil : Sut bezlari va sariq tana 1 Suyaklar, Sut ajralishini i
! rivojlanishini ta’minlash. 3. 0 ’sish gormoni (somatotrop gormon) Oddiy oqsil mushaklar, y o g ‘ I
Tana o ‘sishini ta’minlash 4. Tireotrop • gormon (TTG) Glikoprotein Qalqonsimon bez 1 follikulalarini ! qoplovchi epiteliy: Tireoid gormonlar sintezini kuchaytirish 5. Follikulalami stimulatsiya qiluvchi gormOrt (FSG) Glikoprotein Tuxumdon follikulalari, urug‘ kanalchalari Jinsiy. hujayralar ! rivojlanishi va yetilishini ta’minlash, jinsiy gormonlar | sekretsiyasini boshqarish ' 6. Luteinlovchi gormon (LG) Glikoprotein Sariq tana, jinsiy bezlar • | Sariq' tana rivojlanishini va faoliyatini boshqarish • Oraliq bo‘lak | 1. Melanositlami | stimulyatsiya qiluvchi ! gormon (MSG) Polipeptid Melanotsitlar Terini qoraytirish Gipofiz hujayralarining funksiyasi gipotalamusning 6 rilizing- gormonlari va 3 ingibitor-gormonlari orqali boshqariladi (18-jadval). www.ziyouz.com kutubxonasi Bu gormonlarning nomi qonga o ‘tishni boshqarib turadigan gipofizar gorm onga b o g ‘liq. Masalan, gipofizdan tireotrop gormonning qonga o ‘tishini tezlashtiradigan gormon tireotropin-rilizing gormon yoki tireoliberin deyiladi. Bu gormonlaming hammasi kichik peptidlar b o ‘lib, ulaming tuzilishi aniqlangan va b a’zilari sintez qilingan (TRG, LG-RG va somatostatin). S o ‘nggi yillarda tadqiqotchilar tomonidan gipofizotrop gormonlar nafaqat gipotalamusda, balki miyaning boshqa b o ‘limlarida, hatto organizmning boshqa a’zolarida ham topilgan. Masalan, baqa terisida va qon plazmasida tiroliberin topilgan. Sut em izuvchi hayvonlarda tiroliberin talamusda, miyachada, gipokampda va miyaning boshqa qismlarida topilgan. Somatostatin gipotalamusdan tashqari markaziy asab tizimining boshqa tuzilmalarida, ichaklarda, m e’da osti bezida tormozlovchi omillar sifatida kashf etilgan. Gipotalamusdan tashqari mintaqalarda sintez b o‘lib, ajralib chiqadigan neyroregulyator peptidlarning funksional ahamiyati haligacha yaxshi o ‘rganib chiqilmagan. B a’zi vaqtlarda bu peptidlar neyrotransm itter funksiyasini bajaradi, degan ma’lumotlar ham bor. Yaqinda gipotalamus gormonlari orasida bir guruh peptidlar organizmga morfinga o ‘xshab ta’sir qilishi aniqlandi. Bu neyropiptidlar enkefalinlar va endorfinlar deb ataladi. Fikrimizcha, bu neyropeptidlar xulq-atvor, vegetativ jarayonlar, ovqat hazm qilish, yurak va nafas faoliyati mexanizmlarida ishtirok etuvchi asosiy omillar b o‘lishi mumkin. Bu peptidlarning odam organizmidagi vazifalari hozirgacha yaxshi o ‘rganilmagan. Gipotalamusda boshqa peptidlar - R moddasi, neyrotenzin, VIP (VIP- ichak intestinal vazoaktiv peptidi) ham topilgan. Ulam ing bir qismi ichakda topilgani sababli, ichak faoliyatini boshqaruvchi katta gormonlar deb atalgan. Markaziy asab tizimida ularning ahamiyati yaxshi aniqlanmagan. Gipotalamusda miyadagi boshqa b o ‘limlar singari monoaminlar doim o sintez b o ‘lib, asab hujayralari funksiyalari jarayonida zaruriy modda sifatida xizmat qiladi. Zamonaviy tadqiqotlarga к о ‘га gipotalamusda nisbatan monoaminlar miqdori anchagina k o ‘p. Shuning uchun o ‘ylash mumkinki, visserotrop gormonlar hayvonlar filogenezidagi qadimiy funksiyalarni amalga oshirishda maxsus rol o ‘ynaydi. Mumkinki, gipofizotrop gormonlar evolutsiya davomida endokrin neyro-gormonal boshqarish tiz im i' sifatida gipofiz bilan bir vaqtda paydo b o ‘lgan. Gipofiz oldingi bo‘lagi gormonlari Gipofiz oldingi b o ‘lagida (adenogipofizda) quyidagi gormonlar hosil b o ‘ladi: o ‘sish gormoni (somatotropin), prolaktin (luteotrop gormon), tireotropin, adrenokortikotropin (AKTG) yoki kortikotropin va gonadotropin. Somatotropin tuzilishi hozirgi vaqtda aniqlangan (Li, Yamashiro, 1970). Odamda bu gormon gipofizning oldingi b o ‘lagida hosil b o ‘ladi, uning sekretsiyasiga gipotalamus omillari (rilizing-gormonlari) ta’sir qiladi. www.ziyouz.com kutubxonasi Somatostatin esa somatotropin funksiyasiga tormozlovchi modda sifatida ta’sir etadi. Odamda bu gormon. molckulasi 200 aminokislotadan tuzilgan bitta peptid zanjiridan iborat (molekular o g ‘irligi 27000). Buqalarda o ‘sish goTmonining molekulasi 3 69 aminokislota qoldiqlaridan tuzilgan 2 peptid zanjiridan iborat (molekular og ‘irligi 46000). Somatotropin organizmning bir qancha. metabolik jarayonlariga ta’sir etadi. U tananing barcha hujayralarida oqsil sintezini kuchaytiradi va hujayralardagi ribonuklein kislota (RNK) miqdorini oshiradi. Somatotropin (o\sish gormoni) yetarli ishlab chiqarilmaganda organizmning yoshiga qarab turli o ‘zgarishlar paydo b o ‘ladi. G o‘dak bolalarning o ‘sishi keskin ravishda to ‘xtaydi. Ayni vaqtda odam umrbod pakana
b o ‘lib qoladi (gipofizar pakanalik) (74rasm). 74-rasm. G ipofiz bezidan som atotropin ko 'p ishlanib cfiiqqanda odam b o ‘yining m e'yordan ortiqcha o ‘sishi-gigantizm, bu gorrndn kam hosil b o ‘lagnda bo*y o ‘smay q o lish h m n izm (pakana) holatining ko'rinishi. Pakana odamlarning tana tuzilishi nisbatan proporsional; ammo, q o ‘l- oyoq panjalari kichkina, barmoqlari ingichka b o ‘ladi, skeletning suyakalanishi kechikadi, jinsiy a’zolar rivojlanmaganlicha qoladi, ikkilamchi jinsiy alomatlar ravshan bilinmaydi, sochi (juni) bolalamiki singari mayinligi va yaltiroqligi bilan farq qiladi. Bunday bemorlar yuqumli va boshqa kasalliklami o g ‘ir o ‘tkazadi va k o ‘pincha yoshligida o ‘lib ketadi. Gipofizar pakana b o ‘fgan erkaklarda impotensiya (ya’ni jinsiy aloqa yaramaslik) qayd qilinadi, ayollar esa tug‘maydigan (steril) b o ‘ladi. \ www.ziyouz.com kutubxonasi G o‘daklar davrida o ‘sish gormoni haddan tashqari k o‘p ishlansa gigantizm avj oladi, bunda odamning b o ‘yi 240-250 sm ga, vazni esa 150 kg gacha yetadi. V oyaga yetgan odamda somatotropin ortiqcha ishlansa, b o ‘y umuman o ‘smaydi, chunki o\sib b o ‘lgan, ammo tananing o ‘sish qobiliyatini saqlab qolgan a ’zolari: q o ‘l-oyoq barmoqlari va panjalari, burun va pastki ja g ‘, til, k o‘krak va qorin b o ‘sh lig ‘idagi a’zolari o ‘sadi. Bu kasallik akromegaliya deb ataladi (grekcha «akron» va «m egalos» ning tom ma’nosi «katta b o ‘rtiqlar»). Gipofizar gigantlardagi kabi, akromegaliya b o ‘lgan kasallarda ham gipofiz oldingi b o‘lagining gormonlari tomonidan boshqariladigan ichki sekretsiya bezlarining funksiyasi buziladijum ladan, jinsiy bezlarning ichki sekretsiya funksiyasi yetarli b o‘lmaydi. Akromegaliyada m e’da osti bezining insulin ishlab chiqaradigan Langergans orolchalari. yetarli ishlamay, qandli diabet vujudga keladi. Gipofiz oldingi b o ‘lagining atsidofil hujayralaridan tuzilgan o ‘smasi odatda akromegaliyaga sabab b o ‘ladi. Gonadotrop gorm oniar Gipofiz oldingi b o ‘lagining atsidofil hujayralaridan ishlanib chiqadigan gonadotropin erkaklar va ayollaming jinsiy bezlari funksiyasini boshqaradi, o ‘smirIarda balog‘atga yetish ‘belgilari paydo b o‘lishida ishtirok etadi. Gonadotrop gormonlarga prolaktin yoki laktogen gormon kiradi. Prolaktin adenogipofizda hosil b o ‘ladi, kim yoviy tuzilishi va biologik ahamiyati byicha somatotropinga o ‘xshaydi, ammo somatotropinga nisbatan prolaktin laktatsiya jarayonini k o ‘proq rag‘batlantiradi. Prolaktin ham oqsil gormon, u 198 aminokislota qoldiqlaridan iborat (Pirs, 1970). Erkaklar va ayollar qonidagi gormon miqdori 2-15 mkg/1 atrofida b o ‘lib, homilador ayollarda 300 mkg/1 ga yetadi. Bu gormon hazm y o ‘llarining fermentlari ta’sirida parchalanadi, shu sababli uni teri ostida yoki vcnaga yuborish zarur. Sut bezlariga estrogen va progesteron ta’sir etgandan s o ‘ng ularda sut hosil b o ‘lishini prolaktin kuchaytiradi. Bundan tashqari, prolaktin sariq tana rivojlanishini rag‘batlantiradi. B a lo g ‘atga yetmagan, yosh urg‘ochi hayvonlarga prolaktin yuborilsa, ularda onalik instinkti paydo b o ‘ladi. Prolaktin sekretsiyasi gipotalamik markazlari reflektor y o ‘l bilan kuchaytiriladi. R efleks bola sut emgan vaqtda sut bezi s o ‘rg ‘ichlaridagi retseptorlar q o ‘z g ‘alishi natijasida ro‘yobga chiqadi. Sut so g ‘ish ham qonda gormon miqdorini oshiradi. Prolaktin suv-tuz va yo almashinuviga ham ta’sir qiladi, terining yangilanishi va undagi y o g ‘ bezlari faoliyatini tezlashtiradi. Gormonning qonga o ‘tishi reflektor y o ‘l bilan jadallashsa, gipotalamusning ingibitorlovchi om ili-dofam in bu jarayonni susaytiradi. Tirotropin qalqonsimon -bez funksiyasini rag‘batlantiradi. Hayvbnda gipofizning buzilishi y o g ‘ olib tashlanishi qalqonsimon bezning atrofiyasiga (to‘qimaning kichrayib qolishiga) olib keladi. Tireotropinning organizmga www.ziyouz.com kutubxonasi kiritilishi, aksincha, qalqonsimon bez to ‘qimasini kengaytiradi, natijada uning gipertrofiyasi kuzatiladi. K ortikotropin - buyrak usti bezlari faoliyatni rag‘batlantiruvchi gormon hisoblanadi, chunki ularda glukokortikoidlar hosil b o ia d i. Hayvonlarda gipofizning olib tashlashi buyrak usti bezining atrofiyasiga sabab b o ‘ladi. Atrofik jarayonlar buyrak usti bezining hamma qismlariga taalluqli, ammo k o ‘proq uning m ag‘iz qismi zarar k o ‘radi. Kortikotropin organizmda oqsillar parchalanishini kuchaytirib, ulaming sinteziga tormozlovchi omil hisoblanadi. Bu masala b o ‘yicha kortikotropin somatotropinning antagonisti b o ‘lib, oqsillai’ sintezini kuchaytiradi. Kortikotropin glukokortikoidlarga o ‘xshab biriktiruvchi to‘qimalaming asosiy almashinuviga tormozlovchi ta’sir etadi va kapillarlar o ‘tkazuvchanligini pasaytiradi. Kortikotropin gormoni ta’sirida limfatik tugunlar, taloq va ayrisimon bezning andoza va massasi kichrayadi, periferik qonda lim fotsitlam ing miqdori kamayadi, eozinopeniya kuzatiladi. G onadotroplarga follikullostimulovchi (FST) yoki follikulotropin va lyuteinlovchi (lyuteotropin) gormonlar kiradi. Bu gormonlar ayollar va urg‘ochi hayvonlarda follikullaning rivojlanishi va yetilishini, ovulatsiyani (Graaf pufakchasi yorilib, undan tuxum hujayra chiqishini) sariq tana rivojlanishini va faoliyatini ta’minlaydi. Erkaklarda urug‘don naychalari rivojlanishi, spermatositlar yetilishi va spermatozoidlar paydo b o ‘lishi uchun gonadotrop gormonlar zarur. Bu gormonlar jinsiy bezlarda ayollar jinsiy gormonlari - estradiol, estron, progesteron va erkaklar jinsiy gormoni- testesteron ishlab chiqarishini boshqarib turadi. Voyaga yetmagan hayvonlaming gipofizi olib tashlansa, jinsiy bezlar rivojlanishdan to ‘xtaydi. Yosh hayvonlarga gonadotrop gormonlar yuborilsa, voyaga yetishi tezlashadi. Gipofiz oraliq boiagining gormoni Gipofizning oraliq b o ia g id a bitta gormon melanositostimulovchi gormon yoki interm idin hosil b o iib , teri pigmentlari almashinuvida ishtirok etadi. Baqa gipofizi olib tashlaganda uning rangi oqarib ketadi. Gipofiz orqa boiagining (neyrogipofizning) gormonlari. Yuqorida aytib o ‘tganimizdek, gipofiz orqa b o ia g i (neyrogipofiz) faoliyati gipotalamusning supraoptik va paraventrikular yadrolari bilan b o g iiq . Bu yadrolar hujayralarida oqsil tabiatli moddalar sintezlanadi. Hosil b o ig a n neyrosekretlar bu yadrolar neyronlari orqali (gipotalamo-gipofizar y o i i orqali) neyrogipofizgacha tashiladi. Paraventrikular yadro asab hujayralarida-oksitotsin va supraoptik hujayralarda-vazopressin (antidiuretik gormon) hosil b o ia d i. Bu gormonlar gipofiz orqa b oiagid agi pituisitlarda yiq’iladi, ammo neyrogipofiz pituitsitlari gormonlar uchun passiv depo b o im a y , bu hujayralarda gormonlar faollashadi. www.ziyouz.com kutubxonasi |
