Odam fiziologiyasi
talayginasi impulslarni vegetativ asab tizimini spinal neyronlariga yetkazib beradi
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
|
talayginasi impulslarni vegetativ asab tizimini spinal neyronlariga yetkazib beradi. Yon ustunlarning kortikospinal y o ‘llari uzunchoq miyaning pastadagi uchdan bir qismi ro‘parasida kesishadi. Oldingi ustunlarning kortikospinal y o ‘llari (to ‘g ‘ri piramidal y o lla r deb ataladi) uzunchoq miyada kesishmaydi; ular qaysi segmentda tugasa, o ‘sha segment yaqinida qarama- qarshi tom onga o ‘tadi. Kortikospinad у о ‘11аг shu tariqa kesishgani uchun bir yarim sharning motor markazlari zararlanganda tananing qarama-qarshi tomonidagi mushaklar falaj b o ‘ladi. Piramidal neyronlar yoki kortikospinal y o ‘lning o ‘sha neyronlardan boshlanuvchi asab tolalari shikastlangandan bir necha vaqt o ‘tgach ba’zi patologik reflekslar kelib chiqadi. Piramkial y o ‘llar zararlashining tipik 4mptomi shundan iboratki, Babinskiy refleksi (oyoq kafti terisining refleksi) yuzaga chiqadi. Bu reflcks shundan iboratki, oyoq kaftining terisiga igna bilan ta'sir etilsa, bosh barmoq yozilib, qolgan barmoqlar y elp ig ‘ich shaklida yoyilib ketadi; yangi tu g‘ilgan bolalarda piramidal y o ‘llar hali rivojlanib ulgurmagani uchun ularda ham shunday refleks yuzaga chiqadi. Piramidal hujayralaming kortikokspinal y o ‘llarni hosil qiluvchi aksonlaridan kollaterallar chiqadi, bu kollaterallar targ‘il tana, gipotalamus yadrolarida, qizil yadroda, miyachada, miya stvolining to ‘rsimon formatsiyasida tugaydi. Yuqorida sanab o ‘tilgan barcha yadrolardan impulslar ekstrakortikospinal yoki ekstrapiramidal y o lla r degan tushuvchi y o ‘llar orqali orqa miyaning kiritma neyronlariga keladi. Bu tushuvchi yollardan eng asosiylari retikulo-spinal, rubro-spinal, tekto- spinal va vestibulo-spinal
www.ziyouz.com kutubxonasi K eyingi m iya Odam va umurtqali hayvonlarda orqa miyaning davomi uzunchoq m iyajiisoblanadi. Uzunchoq miya va miyaning k o ‘prigi (Varoliy k o ‘prigi) hamda o ‘rta va oraliq miya birgalashib miya ustunini hosil qiladi. Miya ustuni tarkibiga talaygina yadrolar, ko4tariluvchi va tushuvchi y o ‘Har kiradi. Lekin, miyaning tursimon tuzilmasi (retik u lar form atsiyasi) o ‘z funksiyalari b o ‘yicha bularning ichida alohida o ‘rin egalaydi (121-rasm). Uzunchoq miyadagi tuzilmalar bilan Varoliy k o ‘prig keyingi m iyani tashkil qiladi. Uzunchoq miyadagi ba’zi asab hujayralarining o ‘siqlari orqa miyaning turli boMimlariga boradi va uzunchoq miya bilan oraliq miyani bir-biriga b o g ‘laydi. Boshqa asab hujayralarining o ‘siqlari esa, uzunchoq miyadan chiqib, bosh miya asablarini hosil qiladi. Keyingi miyada neyronlarning to ‘plamidan vujudga keladigan markazlar muhim reflektor reaksiyalami yuzaga chiqaradi. Masalan, uzunchoq miyada hayot uchun muhim bir qancha markazlar bor. Jumladan, nafas markazi, yurak faoliyati markazi, tomir harakatlantiruvchi markaz, hazm markazi va modda almashinuvini idora ctadigan markaz uzunchoq miyadadir. 121-rasm. Uzunchoq miyada bosh miya asablari yadrolarining joylanishi. 1-q o ‘shimcha asab (XI juft), 2-til osti asabi (XII juft), 3-eshituv asabi (XIII juft), uzoqlashtiruvchi asab (VI juft), 5-g'altak asabi (IV juft), 6-k o ‘zni harakatlantiruvchi asab (III juft), 7-uch shoxli asab (V juft), S-yuz asabi (VII juft), 9-til-halqum asabi (IX juft), 10-adashgan (sayyor) asab (X juft). Bu markazlaming fiziologiyasi darslikning tegishli boblarida mukammal bayon qilingan. www.ziyouz.com kutubxonasi V-XII miya asablaming yadrolari b o g ‘langan reflektor yoylar keyingi miyada tutashadi. Shu bosh miya asablari orqali keluvchi afferent impulslar keyingi miyada kiritma va harakatlantiruvchi neyronlarga o ‘tadi (122- rasm). Uzunchoq miyada oddiy va murakkab reflekslarining markazlari bor, bu reflekslaming yuazaga chiqishida har xil mushak guruhlari, tomirlar va k o ‘pgina ichki a’zolar qatnashadi. Bu reflekslar orqa miyadan, shuningdek til-halqum, eshituv, vestibular asab, uchlik asab va adashgan asabning retseptor tizimlaridan keluvchi impulslarga javoban kelib chiqadi. Yoylari keyingi miya orqali o ‘tadigan reflekslar orqa miya reflekslariga nisbatan mukammalroq va murakkabroq u y g ‘unlashtirilgan reflekslardir. Bunga, masalan, tana vaziyatining tonik reflekslari kiradi. Keyingi miyaning k o ‘pgina murakkab reflektor faoliyatini bajarishda turli neyronlar muayyan tnrtibda q o ‘z g ‘alib qatnashadi. Yutish va aksa urish reflekslan bunday rcflekslarga misol b o ‘la oladi. 122-rasm. Bosh miya asablarining umumiy ko ‘rinishi. www.ziyouz.com kutubxonasi Uzunchoq miya neyronlarining markazlari-nafas, yurak, tomir harakatlantiruvchi markazlarning xususiyati shuki, ular periferiyadan keluvchi asab impulslari ham markazlarga bevosita ta’sir etuvchi kim yoviy ta’sirlovchilar ham refleks y o ‘li bilan q o ‘z g ‘atadi. Bu yerda biz asosan skelet mushaklarining faoliyati bilan b o g ‘langan uzunchoq miya markazlari va reflekslarini k o ‘zdan kechiramiz. Vegetativ asab tizimidan innervatsiya oladigan ichki a’zolar va lomirlarning boshqarilishida uzunchoq miyaning qanday rol o ‘ynashini k o‘rib o ‘tamiz. Nafas markazi uzunchoq miyaning turli qismlaridagi neyronlarning bir necha guruhidan vujudga kelib, yagona funksional tizim hisoblanadi. Nafas markazi Varoliy k o‘prigining yuqori chegarasi bilan uzunchoq miyaning pastki qismi o ‘rtasida to ‘rsimon formatsiyaga tegishli sohada joylashgan. Nafas markazini ayrim yadroga o ‘xshash mustaqil anatomik tuzilma deb hisoblash kerakmi yoki nafas harakatlarini idora etishga ixtisoslashgan to ‘rsimon formatsiya b o ‘lagi deb qarash kerakmi, bu to ‘g ‘rida hanuz aniq fikr y o ‘q. Umuman olganda, nafas markazining eng muhim qismlari pnevmotaksis, ekspirator va inspirator markazlardir. Impulslar nafas markazidan orqa miyaning diafragmani va qovurg‘a аго mushaklarni innervatsiyalovchi motoneyronlariga keladi. Xuddi shuning uchun ham orqa miyani 4 -b o ‘yin segmentining yuqorisidan qirqib q o ‘yish natijasida nafas olish to‘xtaydi. Nafas markazining ritmik faoliyati uzunchoq miya bilan orqa miyadagi boshqa markazlar holatiga ta’sir etadi. Yurak faoliyatini idora etuvchi markaz bilan nafas markazi o ‘rtasidagi b ogian ish ayniqsa yaqqol k o ‘rinadi. Nafas-olish yyrak refleksi, yoki nafas aritmiyasi shu b ogian ish natijasidir. Uzunchoq miya yadrolari ovqat chaynash, emish (so ‘rish), yutish, q o ‘sish, aksa urish, y o ‘talish, k o ‘zni o ‘chirish va boshqa reflekslarni bajarishda qatnashadi. Bu reflekslar bosh miyasining katta qismi b o im a y turib tu g ilg a n bolalar (anensefallar) da ham kuzatiladi. Emish (so‘rish) harakatlari yangi tug‘ilgan bolaning labiga tegilganda namoyon b o ia d i. Bu refleks uchlik asabning sezuvchi oxirlari ta’sirlanganda yuzaga chiqadi, q o ‘z g ‘alish uchlik asabdan uzunchoq miyada yuz asabi bilan til osti asabining motor yadrolariga o ‘tadi. Ovqat chaynash o g ‘iz b o ‘sh lig ‘idagi retseptorlarning ta’sirlanishiga javoban refleks y o ‘l bilan yuzaga chiqadigan harakat reaksiyasidan iborat. Nem is olim i R.Magnusning m aium otlariga k o‘ra, ovqat chaynash markazi uzunchoq miyada joylashgan. Ovqat yutish jarayonini ikki fazadan iborat: 1) ovqat luqmasi shakllanib, halqum b o ‘sh lig‘iga yaqinlashtiriladi; 2) ovqat yutilib, halqum mushaklari qisqaradi, ayni vaqtda tanglay pardasi k o ‘tariladi, hiqildoq usti www.ziyouz.com kutubxonasi tog‘ayi esa pastga tushadi. Bu mexanizmning birinchi qismi ixtiyoriy, ikkinchi qism i-ixtiyorsiz-shartli refleksi y o ‘li bilan boshqariladi. Ovqat yutish vaqtida uchlik asab, til-halqum asabi va adashgan asabning afferent tizimlari qatnashadi. Bu refleksni yuzaga chiqishi uchun k o ‘pgina yadrolaming funksional birlashmasi ishtirok etadi. Q usish refleksi-halqum, m c’da retseptorlari va vestibuloretseptorlar ta’sirlanganda yuzaga chiqadi. Qusish vaqtida m e’daning kirish y o ‘li ochiladi, ichak mushaklari va m e’da devorlari qisqaradi, qorin pressi va diafragma mushaklari, halqum, hiqildoq, til va o g ‘iz mushaklari ham qisqaradi, s o ‘lak va k o‘z yoshi chiqadi. Shu retseptorlardan afferent tolalar orqali uzunchoq miyaga keluvchi impulslar uzunchoq miyadagi shuningdek orqa miyadagi k o ‘pgina effektorlarga borib, qusish refleksini yuzaga .'hiqaradi. A ksa urish refleks y o ‘li bilan nafas chiqarishdan iborat murakkab rcaksiya b o iib , uchlik asabning burundagi retseptorlari ta’sirlanganda kelib chiqadi. Y o‘tal ham him oyaviy refleks y o i i b o iib , hiqildoq, kekirdak (traxeya) va bronxlarning shilliq pardasi ta’sirlanganda kelib chiqadi. Aksa urishga qarama-qarshi o ia ro q , y o ‘talda burun teshigi berkilmaydi, balki o v o z yorig‘i yumiladi. Y o ‘talishda, aksa urish reaksiyasiga kabi, efferent tolalar qatnashadi, afferent siganllar esa adashgan asab tolalari tarkibida o ‘tadi. K o‘zni uchirish ham himoya refleksi b o iib , k o ‘zning shox pardasi bilan kon’yunktivasi ta’sirlanganda kelib chiqadi, bu pardalar uchlik asabning afferent tolalaridan innervatsiyalanadi. Ulardan keluvchi impulslar uzunchoq miyada yuz asabining harakatlantiruvchi yadrosiga o ‘tadi, natijada ko‘z qovoqlari yumiladi. Yuqorida sanab o ‘tilgan barcha reflekslardan tashqari, uzunchoq miya tcvarak-atrofdagi olamda y o ‘l topishga va mushaklar tonusini boshqarishga imkon beradigan reflektor mexanizmlarda qatnashadi. Tegishli reflekslam i yuzaga chiqaradigan afferent impulslar V-XII miya asablar (jumladan, vcstibular asablar) orqali, shuningdek, yuz, b o ‘yin, q o i-o y o q va tana mushaklarining retseptorlaridan impuls o ‘tkazuvchi orqa miya asablari orqali keladi. Shunday qilib, uzunchoq miya bilan Varoliy k o ‘prigi murakkab rcaksiyalarni yuzaga chiqara oladi. 0 ’rta m iya 0 ’rta miyada to ‘rt tepalik yadrolari (ular Silviy suv y o iin in g ustida qopqoq- tectum sohasida joylashadi), qizil yadro, k o ‘zni harakatlantiruvchi va g ‘altak asablarning yadrolari va qoramtir modda (substantia nigra) bor. Talamusga, katta yarim sharlarga va miyachaga impuls olib boradigan barcha k o ‘tariluvchi y o ila r va uzunchoq miya bilan orqa miyaga impuls www.ziyouz.com kutubxonasi yetkazib beradigan tushuvchi у о к11аг o ‘rta miya orqali o ‘tadi. Uzunchoq miyadagi kabi, o ‘rta miyada ham to ‘rsimon formatsiya neyronlari bor (123- rasm). 0 ’rta miya funksiyalari 0 ’rta miya yadrolari bir qancha muhim reflektor funksiyalarni bajaradi. To‘rt tepalikning oldingi do‘mboqlari birlamchi ko‘ruv markazlari b o iib , y o ru g iik ta’siriga javoban ba’zi reflekslarning yuzaga chiqishida qatnashadi. Bu rcflekslarga k o ‘rish - chamalash (oriyentirovka) reflekslari kiradi. Bu reflekslar shundan iboratki, hatto yarim sharlardan mahrum b o ig a n , ammo o ‘rta miyasi butun qolgan hayvon y o ru g iik ta’siriga javoban k o‘z va tana harakatlari bilan reaksiya k o ‘rsatadi. T o ‘rt tepalikning oldingi d o ‘mboqlari qorachiq (k o ‘z ichiga tushadigan hamma yoru giik nurlarini rangdor parda markazidagi teshik o ‘tkazadi, shu teshik qorachiq deb ataladi) refleksining yuzaga chiqishida qatnashadi. 0 ’rta miyaning birlamchi k o ‘ruv markazlari bilan aloqador reflekslarga ko‘z akkomadatsiyasi (turli masofada to ‘r pardaning moslashuvi) va k o‘ruv o ‘qlarining bir nuqtaga q o‘shilishi - konvergensiya kiradi. To‘rt tepalikning orqa do‘mboqlari birlamchi eshituv markazlari b o iib , tovush kelayotgan tomonni chamalab bilish reflekslarining yuzaga chiqishida, hayvonlarning q ulog‘ini ding qilishida, boshi va tanasini tovush kelayotgan tomonga burishida qatnashadi. 0 ’rta miyaning qizil yadrosi tushuvchi rubrospinal y o ‘1 boshlanadigan joy hisoblanadi. Bu y o ‘l orqali orqa miya segmentlariga kelib turadigan impulslar skelet mushaklarining tonusini boshqaradi. Qizil yadrodagi yirik neyronlarni elektr toki bilan ta’sirlash orqa miyadagi bukuvchi alfa va gamma motoneyronlarni q o ‘z g ‘atib, yozuvchi motoneyronlarni tormozlaydi ( 123-rasm). 123-rasm. 0'rta miyaning tuzilishi. 1-5 yo'llar: 1-oldingi p o 'stloq-ko‘prik yo'li, 2-kortikonuklear уоЧ, 3-yon kortikospinal yo'li, 4-oldingi kortikospinal y o ‘li, 5 -p o ‘stloq-ko‘prik y o 4 i, 6-Silviyev vodoprovod, 7- pastki ikki tepalik, 8-to'rsim on form atsiya, 9-medial leminsk, 10-yon leminsk, 11 -qoram tir modda, 12-qizil yadro. www.ziyouz.com kutubxonasi Rubro-spinal y o ‘ldan orqa miyaga tushuvchi impulslar samarasi keyingi miyadagi Deyters yadrosidan boshlanadigan vestibulospinal y o ‘l b o ‘ylab keluvchi impulslarnikiga qarama-qarshi: ular yozuvchi mushaklarning alfa va gamma-motoneyronlarini q o‘z g ‘atib, bukuvchilarnikini tormozlaydi. 0 ’zaro b o g ‘langan qizil va Deyters yadrolari bir-birini tormozlab turadi. Natijada yozuvchi mushaklar tonusi pasayadi. Bu ikkala yadroni b ogian gan y o ila r kesilsa (miya to ‘rt tepalikning orqa d o ‘mboqlari pastidan kesilsa) o y o q -q o i, orqa, dumni yozuvchi mushaklar tonusi keskin oshib ketadi- hayvonda deserebratsion rigidligi rivojlanadi. 0 ’rta miyasi butun qolgan odam va hayvondagi chamalash reflekslarida harakat reaksiyalari bilan bir qatorda ba?zi vegetativ o ‘zgarishlar ham kuzatiladi; yurak faoliyati ritmining o ‘zgarishi, arterial bosimning o ‘zgarishi va hokazolar shu jumladandir. Qoramtir modda (qoramtir substansiya) ovqat yutish va chaynash reflekslari kabi murakkab jarayonlarning u yg‘unlanishiga bevosita daxldor. Bu modda ta’sirlanganda ovqat yutish hafakaltari yuzaga chiqib, nafas olish lcgishlicha o ‘zgaradi va q o ‘l barmoqlarining juda aniq bajariladigan mayda harakatlarini yuzaga chiqarishda va binobarin, tonusning nozik boshqarilishida rol o ‘ynaydi, degan k o ‘rsatmalar ham bor. Qora modda zararlanganda mushaklar tonusi oshib ketadi, ya’ni gipertonus ro‘y beradi (Suvorov, 1986). Qoramtir moddani targ‘il tana bilan b o g io v c h i y o ila r shikastlanganda o g ‘ir xastalik - Parkinson kasalligi rivojlanadi. Buning natijasida harakatlantiruvchi funksiyalar buziladi. Deserebrasion rigidlik Hayvonlaming miya ustuni uzunchoq miya yuqorisidan qirqilib, qizil
yadrolar shu chiziqdan yuqorida qoldirilsa, tana mushaklarining deserebratsion rigidlik degan maxsus holati vujudga keladi. (Ch.S.Sherrington). Bu holat yozuvchi mushaklar tonusining kcskin darajada ortishi bilan ta’riflanadi. Hayvon q oi-oyoq larin i raso uzatib, boshini orqasiga qayiradi, dumi k o ‘tarilib turadi. Oyoqlarni z o ‘rlik bilan bukish to‘xtatilgach, ular yana yoziladi (124-rasm). www.ziyouz.com kutubxonasi 124-rasm. Deserebratsion rigidlik. P-bosh miya yarim sharlari po ‘stlog ‘i, Um-uzunchoq miya, Om-orqa miya. l-uzunchoq miyaning yuqorisidan kesilgan jo y i (qizil yadrolar kesilgan chiziqning yuqorisida joylashgan). II va III-tonik va statik rejlekslarining o ‘zgarishi va ular uchun xarakterli mushaklar pozalari. Miya ustunining tonik va statik reflekslari Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|