Odamlar tomonidan tuproqqa solinadigan, tarkibida o'simliklami o

Ekin turi	Olinadigan mahsulot, t/ga
Olib chiqib ketiladigan umumiy kaliy, kg/ga
Donli ekinlar	2,0-2,5	4,0-6,0	45-47
Grechixa	2,0	6,0	150
Zig‘ir	1.0	4,5-6,0	50
Kungaboqar	1,8	7,5	360
Kartoshka	20,0	12,0	200
Qandlavlagi	30,0	20,0	175
Karam	70,0	40,0	310
Dukkakli-don ekinlari	2,0	3,0	40
Beda (pichani)	10,0	-	150

21 - j a d v a 1


Qishloq xo‘jalik asosiy ekinlarining hosili tarkibidagi kaliy miqdori
(A.V.Pererbursskiv. 1989)



Bug‘doy donido yolpi koliyning 15% i jamlonodi, qolgon 85%i sonon tarkibiga kiradi, buning aksicho, kortoshko tuganaklari 95%ga yoqin koliy tutgoni holda, lining polagi hisobigo atigi 5% kaliy to^ri keladi.
Koliy yei qoMghdo judo keng toiqolgon elementlordan biridii. Yei qobig'ini toshkil etgon jinslorning umumiy mossosigo nisbatan koliy 8 o‘rinda yoki 2,35% ni toshkil etadi.
Tuproqda unumiy kaliy 1-2,5% ni toshkil etodi. Haydolno qot- lomdagi kaliyning yalpi niqdoii ozot miqdorigo nisboton 5-50 norto, fosfoiga nisboton 8-40 norto ko‘p.
A.N. Lebedensev na’lunotlorigo koho, IuiIi tuproqlordo koliy miq- dori turlicho. Qumli vo qizil tuproqlordo 0,2-0,3%, torfli tupraqlirdo 0,5-0,14%, 0^0 Osiyoning bo‘z tuproqlorido 2-3%, oddiy qoro tup­roqlordo 2,13-2,64%, chimli podzol tuproqlordo 3,10-3,79% va hokozo. Shunday qilib eng ko‘p koliy bo‘z vo qoro tupreqlarda, eng komi eso qizii tuproqlorda uchraydi.
Eruvchanligi va o‘sinliklor tomonidon o^loshtirilishigo ko‘ro tuproqdogi koliy ososon 4 guruhga boilinadi.

1. 
   Alyunosilikatlor torkibidogi koliy: dola shpati yoki ortokloz, nuskovit, biotit, nefelin. Umumiy koliyning 98-99% ni toshkil etadi.
   
2. 
   Alnoshinuvchon kaliy yoki tuproq krlloidlari tomonidon singdirilgon koliy. Bu unumiy kaliyning 0,5-1,5% ni tashkil etadi. Lekin o‘sinlik rzlqlonishida muhim ohomiyatgo ego.
   

U doino kationlor bilon olnoshinib, tuproq eritnosiga o‘tib turodi.

3. 
   Suvdo eruvchan kaliy. Bu tuproq eritmosidogi KNO₃K₃PO‘, K₂S(0‘, KC1, K,CO3 kobi tuzlar tarkibidogi koliy. Bu kaliy juda oz miqdordo bo‘lib, umumiy kaliyning 0,10% ni tashkil etodi.
   
4. 
   Mikroorgonizmlor va orgonik qoldiqiar taIklbldagi koliy. Agrokimyr foni va onaliyotido o‘simliklor oziqlonishido muhim oho- miyotgo ego bo'lgan horokotchon kaliy шiqdrrlnl omqlash muhim o‘nn tutodi.
   

Agrokimyoviy tahlil ososido tuproqlarning haIakalchon koliy bilon to’ninlongonligi bo‘yicho agrokimyoviy xoritalar tuzilodi vo shu asosdo har bir ekin turi uchun koliyli o^it me’yorlari belgilanodi.
Koliyli o‘g‘itlarni keng niqyosda ishlatish Respublikanizdo XX asming 60— yillaridon boshlandi. Sobiq Ittfoq davrido koliyli o‘g4tlor
toi^^ligicha Rusiya (Verxokamsiy, Solikamsk), Belarus (Starobinsk) va Ukraina (Kalush-Galinsk) konlaridan olinadigan xomashyolar asosida ishlab chiqarilar edi.
Hozirgi kunda 0‘rta Osiyoning o‘zidagi bir qator konlarda, masa­lan, Turkmanistonning Tubegatan, Karluk konlari, Qashqadaryo viloyatidagi Tubaqat, Surxondaryo viloyatidagi Xo‘jaikon konlaridan xomashyo olish va ulardan kaliyli o‘g‘itlar ishlab chiqarish yoiga qo‘yilmoqda. Hisob-kitoblarga qaraganda birgina Surxondaryoning Xo‘jaikon kaliy tuzlari Respuhlrkamiz dehqonchiligini qariyb 100 yil davomida kaliyli o‘g‘itlar bilan ta’minlash imkoniyatiga ega.
Deyarli barcha konlar (konlarning 92% ga yaqini), xloridli va sulfatli xomashyo beradigan konlar toifasiga kiradi va ulardan olinadigan o‘g‘itlar ham xlorli hamda sulfatli kaliyli o‘giilar deb yuritiladi.
Xlorli kaliyli o‘g‘itlar ishlab chiqarishda asosiy xomashyo silvinit (tarkibida 12-15% K₂0) boMib, u silvin (KCl) va galit (NaCl) aralashmasidan iboratdir.
Kaliyli o‘glitlar konsentrlangan (kaliy xlorid, kaliy sulfat, kaliy xlorid elektroliti, kaliy tuzi, kaliy magneziya, kaliyli magniyli kontsentrat) va xom (silvinit, kainit) kaliyli o‘g‘itlarga boiiinadi.
Kaliy xlorid (KCl). Eng keng tarqalgan kaliyli o‘g‘it Ь^Ми^Ь, ishlab chiqariladigan kaliyli o‘g‘itlaming 85-90% ni tashkil qiladi. Tarkibida 53,7-60% gacha K,0 tutadi. Davlat andozasi bo‘yicha kaliy xlorid namligi 1% dan ko‘p boilmagan, kulrang jilvaga ega pushti va oq kristallaming aralashmasi holida ishlab chiqariladi. Kaliy xloridi 2 xil: gallurgiya va flotatsiya usullari yordamida olinadi.
Silvinitdan kaliy xloridni gallurgiya usulida ajratib olish kaliy KCl va NaCl larning suvda turli haroratlarda erishiga asoslanadi. Har ikki tuz bilan boyitilgan eritmaning harorati 20-25° С dan asta-sekin 90-100° С gacha ko‘tariladi. Bunda kaliy xlorning eruv- chanligi 2 marta oshgan holda natriy xlorning eruvchanligi o‘zgar- maydi. Eritma qayta sovutilganda kaliy xlor kristallanishga uchraydi va cho‘kadi, natriy xlor esa eritmada qoladi.
Flotatsiya usuli bilan kaliy xlor va natriy xlor zarrachalari yuzalarining suv bilan turli darajada hoinanishiga asoslangan. Turli loyli shlammlardan tozalangan va yaxshilab maydalangan ruda suv yoki suvning yog‘li aminlar qo^hilgan aralashmasi yordamida bohana holiga keltiriladi. Pulpa orqali yuaorilgan havo oqimi mayda pufakchalar holida aralashma orasidan o'tish jarayonida gidrofob xususiyatli zarrachalami ilashtirib, eritmaaiag betiga ko‘pik holatida olib chiqadi. Bu KCi ning koatsentIati bodib, senrifugalash yo‘ii bilan undan o‘glit ajratib olinadi va quritiladi. Natriy xlorid esa boshlaag‘lch aralashmaning tubiga cho‘kadi, so‘ngra ajratib olinadi va tegishli maqsadlarda ishlatiladi.
Flotatsiya va gallurgiya usullari bilan olingan kaliy xlorid mayda kristall zarrachalar shaklida ao‘ladl. Gigroskopkdigi yuqori bo‘lganligi saaaali saqlash jarayonida nam tortib, mushtlashib qoHshi mumkin. Buning oldim olish uchun zarrachalar draadorlashtiriladl (1-3 mm kattalikda) yoki aminlar qokhish yo‘ii bilan yrpishqoqligl kamaytiriladi.
Kaliyli tuz (KC1 + mKCl • nNaCl) kulrang va pushti kristallar tutgan, kaliy xlorid va silvinit aralashmasidan iborat o'ght.
Davlat andozasi bo^cha namligi 2% dan rshmasllgi, tarklaldagi K,0 ning miqdori 40% dan kam bo‘lmasligi kerak. Havodan nam tortia, tashish va saqlash jarayoalda mushtlashib qoladi.
TaIkial va xossalariga ko‘ra sllvialt va kaliy xlorid o‘rtasida oraliq holatni egallaydi.
Kaliyli tuzni natriyga talabchan va xlorga chidamli ekinlarga (qand lavlagi, hashaki va xoh-aki ildiz mevalilar) qoHash yaxshi samara beradi. Bu o‘g‘it xlorga ta’sirchan ekinlar uchun unchal^ yaroqli emas. Lekin kuzgi shudgor ostiga kirltilgaada, tarklaidagi xl^ning asosiy qismi yuvilib ketadi va ekialarga ko^satadigan salbiy ta’siri yo'qoladi.