Odamlar tomonidan tuproqqa solinadigan, tarkibida o'simliklami o

Kaliy sulfat (K,SOJ. Oq tusli (ba’zan sarg'ish jilvaga ega) mayda kristall zarrachali kukun. Tarkibidagi namlik 1,2% dan kamroq K₂0 ning miqdori 46-50% atrofida. Mushtlashib qolish ehtimoli kam, ba’zida yopiq yoki ochiq holatda tashiiadi.
Kaliy sulfatni turli tuproq tiplaridabarchaqiihloq xr‘jalikeklnlarrga ishlatish mumkin, ayniqsa, xlorga sezgir ekinlar (tamaki, tok, zig'ir, kartoshka va arihqalar) ga qoillash yaxshi samara beradi.
Tabiiy kaliyli tuzlardan silvinit va kainit eng ko'p tarqalgan. Flaming tarkiaida kop miqdorda xlor mavjudligi sabaMi (masalan, silvinitda 1 kg kaliyga 4 kg xlor to’g'ri keladi) tamaki, sitrus ekinlari, tok, zig‘ir, kanop, grechixa, kartoshka va boshqa bir qator qishloq xo‘jalik ekinlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Silvinit (KCl; NaCl) tarkibida 14-18% K₂0, 34-38% Na_?0 va 52-55% Cl (yoki 75-80% NaCl) boiadi. Orasida ko‘k kristallari bor boigan kulrang-qo‘ng‘ir tusli, 1-4 mm kattalikdagi (4 mm dan yirik fraktsiya 20% dan kam) maydalangan jins. Suvda yaxshi eriydi. Gigroskopikligi kam, lekin havoning namligi yuqori bo‘lgan sharoitlarda saqlansa nam tortadi, quritilganda mushtlashib qoladi.
Silvinit asosiy o‘g'it sifatida tuproqqa kuzgi shudgor paytida kiritiladi. Bunda asosiy qismi tuproqning quyi qatlamlarida yuvilib ketadi, kaliy esa TSK tomonidan yutiladi.
Kainit — KCl MgSoJH₂O dan tashqari ko‘p miqdorda NaCl tutgan aralashma. Tarkibida 10-12% K₂0, 8% ga yaqin MgO, 40% atrofida Cl va 35% Na₂0 tutadi.
Kainitli va kainit — langbeynitli jinslami maydalash yo‘li bilan olinadi. Asosiy o‘g‘it sifatida ishlatiladi. Magniy bilan kam ta’minlangan tuproqlarda ildiz mevalarga qoilash tavsiya etiladi. Karnalit (KCl * MgCl₂. 6H₂0 + NaCl) maydalangan ruda, 12-13% K.O tutadi. 0‘rtacha gigroskopik, mushtlashib qolish xususiyatiga ega. Boshqa kaliyli o‘g‘itlarga nisbatan kam ishlatiladi.
Potash (K₂SO₂). Fiziologik ishqoriy o‘g‘it. Tarkibida 52-55% K₂0 tutadi. Nefelindan alyuminiy olish uchun chiqindi sifatida ajralib chiqadi. Lekin fizikaviy xossalari yomon, o‘ta gigroskopik, qovushuvchan va tez qotib qoladi, yaxshi sochilmaydi. Tuproqqa kiritish oldidan uni 1:1 nisbatda torf yoki chiqindi bilan aralashtirish lozim.
Kul — tarkibida kaliy, fosfor, kalsiy va aksariyat mikroelementlar tutgan qimmatli o‘g‘it. Shuning uchun ham D.N. Pryashnikov kuldan o‘g‘it sifatida foydalanish masalasiga alohida e’tibor bergan.
Yog‘och, o‘simliklaming poya va somonlari kuydirilganda hosil boiadigan kul tarkibida ko‘p miqdorda K₂CO₃ va KHCO, mavjud.
Kul tarkibidagi oziq elementlarning miqdori ko‘p jihatdan daraxt yoki ekin turi, shuningdek, going, torf va toshkoimirning sifatiga bogiiq.
Kul torkibidagi kaliy suvda yoxshi eriydigan shokldo boHadi. Koliyni bu shakli borcho qishloq xojolik ekinlarini oziqlanishi uchun yoroqlidiI.
Mo’lunki, kaliyli o‘g'ltlor suvda yoxshi eriydi. Tuproqqa kiri- tilgando ulor tezdo eriydi va tuproq singdirish konpleksi (TSK) dagi kolloid zorrachalar bilon alnashinuvchan vo olmashinnoydigon torzda to’sirloshadi.
Os'Io Osiyo tuproqlorida, avniqso, poxto yetishtiriladigan maydonlorda koliyli o‘g‘itlomi qo‘llashning ohaniyoti kottodir. GVza azotli vo fosforli o^itlor fonido koliyli o‘g‘itlorgo kuchli ehtiyoj sezodi. Avniqso, bedodon bo‘shogon moydonlorda poxto yyetishtirishda ko‘p miqdorda koliyli o‘g‘itlor ishlotishga to^ri kelodi, chunki bedo 3-4 yil davomida yetishtirilgando tuproqdan ko‘p miqdordo koliyni olib chiqib ketodi.
Boz tuproqlorda koliyli o‘g'itlor q^Uosh hisobiga har gektar noy- dondan o‘rtacha 3,8-4,8 ts qo‘shimcho paxta hosili olish numkin.
Koliyli r‘g'itlar ozotli vo fosforli o‘g‘itlor bilan birgolikdo qoillanilganda yuqori samara berodi.
Koliyli o‘g‘itlor yillik me’yorining asosiy qismi kuzgi shudgor ostiga kiritiladi. Kuzda qo‘llonilgondo kaliyli o‘g‘itlar torkibidogi xlor yog‘in-gochinlaI ta’sirida o‘sinllkloInlng ildiz tizimi tarqalgan qismidan pastgo yuvilib ketadi vo xlorsuynas ekinloming rivojlanishiga solbiy to’sir ko‘rsatmoydi.
Kungaboqar, taшakr, sobzovot ekinlari, qond lovlagi, xoshoki ildiz mevolilar, kortoshka, ko‘k nosso uchun yetishtiriladigan ekinlor vo rnevoli doroxtlar koliygo o‘ta talobchon o‘slшllklaI jumlasiga kiradi. Bu ekinlar birinchi navbatdo koliyli o‘g‘itlor bilon to’ninlonishi lozim.
Kaliyli o‘g‘itlarni ozotli hamda fosforli o‘g‘itlar bilon birgalikdo qoMlashning yoxshi bir tomoni fosforli o‘g‘itlor torkibidogi kolsiy koliyning (shuningdek, natriyning) ayrim paytlardogi solbiy to’sirini no‘todilloshtirodi.
Serkorbonot tuproqlarda kolsiy vo koliy o‘rtosidogi antogonizm yoqqol namoyon bo^ndi, shu sobabdon bu tuproqlordo, oyniqso, zig’ir vo kortoshka ekilganda yuqori me’yordagi koliyli o‘g‘itlarni ishlotish maqsadga nuvofiqdir.
MIKROELEMENTLAR VA MIKROO ‘G ITLAR
Tabiatda msbum oz uchraydigan va o^imliklar kam taiab qiladigan, lekin ular hayotida muhim ahamiyatga ega bo'lgan oziq elementlari mikroelementlaI deb ataladi.
Mikroelemeatlarga B, Mn, Cu, Mo, Zn va So kabi elementlar kiradi. Tarkiaida r‘simliklarai oziqlaniihi uchun zarur mikro- elementlami saqlaydigan o‘g‘itlar mikroo’g‘itlar deb ataladi.
Mikroo‘g‘itlaming o^imliklar uchun ahamiyati shundaki, ular moddalar almaihiauvidagl ko'pchilik muhim jarayrnlarda ishtirok etadi, ularning ko‘pchiligi (Mn, Cu, Mo, Zn, Co,) biokimyoviy reaktsiyalarni aktivlovchi turli xil fermentlm tarkralga kiradi, ba^ilari esa (Mn, Cu, G‘e) o‘simliklar hujayralaridagi oksidlanish- qaytarilish jarayonida ishtirok etadi.
Shu davrgacha mikroelemeatlardan bor, mo^den, marganets, mis, rux va kobalt o‘rganilgan.
Bor o‘simliklarga hayotining barcha davrlarida zarurdir Tuproqda borning yetishmasligi o^ishming to‘xtashiga, o‘simliklaming kasal- laalihiga, hosilalng kamayishiga va slfatiai yommlashuviga olib keladi,.
Bor yetlihmagaada lavlagi «o‘zak chirishi» kasalligiga uchraydi. Natijada, ildizi g‘ovak boilib qoladi, ba’zan esa butunlay ‘ЫгГЬ keladi, zig‘ir bakterioz, kartoshka esa parsha kasalligiga uchraydi. Borli o'g‘itlar solinganda bunday kasalliklar batamorn yo‘qoladi.
Bor o‘simliklardagi uglevod va oqsil almashinuviga hamda boshqa qator alokimyrvly jarayonlarga ta’sir ko‘rsatadi. Bor yetishmaganda barglarda shakar va kraxmal to‘planadi, ularnmg boshqa rrgaalariga oqib o‘tishi buziladi. Natijada frtosiatez jarayrnl sekinlashadi, ildiz slstemaslniag uglevodlar bilan ta’minlar^ishi kamayadi va uning rivoj]aalshi yomonlashadi, dukkakli o‘simliklar ildizlarida tuganak- larmng rivojlanishi buziladi va tuganak bakteriyalami azotofika- tsiyalovchi qobiliyati susayadi.
Bor reproduktiv rrgaalaraiag rivojlaaishida muhim rol o‘ynaydi, Bor yetiihmagaada gullar miqdori kamayadi, ularning urug‘laaiihi buziladi, tugunchalari tr'kilia ketadi va hosili kamayadi. Borli o‘g‘itlar solish sebarga, beda, zig‘ir, sabzavot ekinlari urug‘i hosilini anchagma oshiradi.
Tuproqlarning har xil tiplarida borning umumiy miqdori 1 kg tuproqqa 2 dan 50-80 mg gacha bo‘ladi. Borning o‘zlashtiriladigan (suvda eriydigan) birikmalari, odatda, uning umumiy miqdorining 3-1% ni tashkil etadi.
Molibden azotni tuganak va erkin yashovchi bakteriyalar tomonidan fiksatsiya qilinishida muhim rol o‘ynaydi. U bakteriyalaming molekulyar azotni fiksatsiya qilishda ishtirok etadigan nitrogenaza fermenti tarkibiga kiradi. Moiibden yetishmaganda dukkakli ekinlar ildizlaridagi tuganaklari sust rivojlanadi, azotni fiksatsiyalovchi bakteriyalar normal rivojlana olmaydi va atmosfera azotini fiksatsiya qilmaydi.
Tuproqda molibdenning umumiy miqdori (1 kg/mg) 0,2-12 mg gacha bo‘ladi. Molibdenning harakatchan shakllari uning umumiy miqdorining 5-10% ni tashkil etadi.
Molibdenli o'g'it sifatida tarkibida 50% atrofida molibdeni bo‘lgan ammoniy molibdat, 35% li texnikaviy ammoniy-nitratli molibdat, tarkibida 0,1-0,2% li molibdeni bo‘lgan, molibdenlangan superfosfat va tarkibida suvda eriydigan shaklda 5-8% li molibdeni bo‘lgan elektrolampa sanoatining chiqindilari ishlatiladi. Molibdenli o'g‘itiar tuproqqa 15 g dan 100 g gacha odatda ekish vaqtida qatorlarga solish va boshlang‘ich fazalarida ammoniy rnolibdatning 0,01-0,05% li eritmasi holida o‘simliklarga purkaladi.
Mis asosan oksidlovchi fermentlar tarkibiga kiradi va o‘simlik hujayralarida sodir bo‘ladigan oksidlanish- qaytarilish jarayonlarida muhim rol o‘ynaydi. U o‘simliklarning uglevod va oqsil almashinuvida va barglarda xlorofill hosil bo‘lishida katta ahamiyatga ega. Mis yetishmaganda barglarning xlorofill faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan sarg‘ayish kuzatiladi. Donli ekinlarda misning yetishrnasligi o‘ziga xos kasallikni keltirib chiqaradi. 0‘simlik och yashil bo’hb qoladi, tez shoxlab ketadi barglarming uchi oqaradi, doni kamayib ketadi. Mis haddan tashqari yetishmaganda umuman boshoq hosil bo‘lmaydi, poyasi asta sekin qurib qoladi.
Chorva mollari yem-xashagida mis yetishmasa hayvonlarda kam qonlik, ich ketish, buzoqlarda raxit, qo‘ylarda junining to‘kilib ketishi kasailiklari kelib chiqadi.
Tuproqdo horokatchon shokldagi mis 0,05-14 ng/kg gocho boiladi va nisning tuproqdogi unumiy miqdori 1% ni tashkil etodi.
Qishloq xo^jaligido qo^ianilayotgan misli nikroo‘g‘itlarga mis kuporosi (21-22%), misli kukun vo mis kolchodagi (25%) kirodi. Bulardon tashqari «Amnoofos» ishlab chiqorish birlashnosida torkibida nisi bor (0,25-0,30%) anmofos ishlob chiqarilmoqda.