Odamlar tomonidan tuproqqa solinadigan, tarkibida o'simliklami o

OG‘ITLAR
Odamlar tomonidan tuproqqa solinadigan, tarkibida o'simliklami o'sishi va rivojlanishi uchun zarur oziqlami saqlaydigan moddalarga o‘g‘itlar deyiladi. Ular mineral va organik oig‘itlaIga boHinac-li. Mineral yoki sanoat o‘g‘itlar yana oddiy va kompleks o‘g‘itlarga boilinadi.
Oddiy o‘g‘itlar o‘z navbatida makro va mikro o‘g‘itlarga bo^inadi. Kompleks o'g'itlar tarkibida ikki va undan ortiq oziq elementiar tutib, ularning bog‘lanish tabiatiga ko‘ra murakkab. murakkab- aralash va aralash o‘g‘itlarga boiiinadi.
Organik va mahalliy o‘g‘itlar hayvonot, o'simlik qoldiqlari va chiqiadilaridaa hosil boiledi. Ular tarkibida bir qancha makro va mikro elementiar tutishi va boshqa bir qancha xususiyatlari bilan mineral o‘g‘itlardaa farq qiladi.
AZOT VA AZOTLI G‘G‘ITLAR
Qishloq xo'jalik ekialarialag hoiildorliginl oshirishda azotli o'ghtlammg ahamiyati nihoyatda katta. Azot sitoplazmaning va hujayra yadroiiaiag asosiy tarkibiy qismi boigan oqsillar nuklein kislotalar, xlorofill, fenmentlar, fosfatidlar, ko‘pchilik vitaminlar va o'simlikda moddalar almaihiaish jarayoalarida muhim rol o‘ynaydigan boshqa azotli organik birikmalar tarkibiga kiradi.
O'simlik azot bilan yetarli miqdorda ta’mialanganda ularda azotli organik moddalarning sintezi kuchayadi. O'simlikda baquvvat novda va barglar (to‘q yashil bargli) hosil boiadi, yaxshi o'sadi va rivojlaaadi: meva tugish organlari ham yaxshi shakllaaadi va rivojlanadi.
Natijada hosil va undagi oqsil miqdori keskin ko‘payadi. Ammo birtomonlama azot bilan ortiqcha oziqlanish natijasida o'simliklaming vegetativ organlari massasi ko'payadi, o‘iimllk]araing o'sishi keskin sekialashadl. Azotning yetishmasligi vegetatsiya aoihlanishida. vegetativ organlarda, ayniqsa, ko‘proq bilimdi. Barglari mayda, och yashil rangli bo'ladi (bu xlorofill s^ezming buzilishi bilan bogHiq). tez sarg‘ayadi, novdalar lagichkalaihia va yaxshi shakllanmaydi. Reproduktiv rrgaalaraing shakllaaiihi va rivojlanishi hamda uius¹ hosil boiishi ham yomonlashadi, hosil va undagi oqsil m^dori keikla kamayib ketadi.
0‘simliklar rzlqlanlshida azot manbai bo'^b, asosm, ammoniy (NH+₄) va nitrat (NO3) tuzlari xizmat qiladi.
O'simhklar tomoaidaa azotning o‘zlashtirilishi bir qator mu­rakkab jarayoalar asosida kechadi va ammiakning tegishli organik
kislotalar keto guruhi bilan hosil qiladigan aminokislotalardan sintezlanadigan oqsil molekulasiga birikishi bilan yakunlanadi.
Tuproq azotining asosiy qismi murakkab organik birikmalar tarkibiga kiradi. Tuproqdagi azotning miqdori undagi gumus miqdoriga bog‘liq. Qora tuproqlarda azotning umumiy miqdori 0,2-0,15% ga, chimli podzol va bo‘z tuproqlarda 0,05-0,15% ga yetadi. Bitta tuproq mintaqasidagi tuproqlar ham bir-biridan azot miqdori bilan sezilarli farq qiladi. Har xil tuproqlarning haydalma qatlamidagi yalpi azot zahirasi gektariga 1,5 t dan 15 t gacha yetadi. Tuproqdagi azot, asosan, quyidagi omillar ta’sirida to‘planadi:

1. 
   Atmosferadagi fizikaviy jarayonlar (chaqmoq, yashin) ta’sirida kislorodni erkin vodorod va azot bilan birikishidan hosil boigan 'vmyovjy birikmalar yomg‘ir suvlarida erib, 1 yilda 2-5 kg/ga azot tuproqqa kelib tushadi.
   
2. 
   Q‘simliklami oqova suvlar bilan sug‘orish natijasida undagi loyqa tarkibidagi organik moddalar tufayli har yili 1 ga yerga 10-20 kg gacha azot kelib qo‘shiladi.
   
3. 
   Tuproqda erkin yashovchi mikroorganizmlar yordamida har bir ga yerda yiliga 3-5 kg azot to‘planishi mumkin.
   
4. 
   Atmosfe-ra azoti dukkakli ekinlar bilan simbioz hayot kechiradigan tuganak bakteriyalar tomonidan ko'p miqdorda o' zlashtiriladi. Birga maydondagi sebarga 150-160, lyupin 160-170, beda 250-300, soya 100-110, loviya va o‘ris no‘xat 70-80 kg/ga yaqin azot to'plavdi.
   
5. 
   'Tuproqqa mineral va organik o‘g‘itlar kiritish natijasida unda azot miqdori ortadi. Tuproq azotining asosiy massasi (99% gacha) o^lsimliklar o‘zlashtira olmaydigan organik birikmalar (oqsil va gumus moddalar) holida boiadi. Organik azotli birikmalarning tuproqdagi mikroorganizmlar ta’sirida minerallashib, o‘simliklar o'ziashtira oladigan mineral birikmalar holiga o‘tish tezligi aeratsiya, namlik, harorat va tuproq muhitiga bog‘liq. Shu sababli, tuproqdagi azotli mineral birikmalar miqdori uning umumiy rmqdorining 1-2% i atrofida boiadi. Tuproqdagi azotli organik birikmalarning parchalanishini umumiy holda quyidagi sxema tarzida tasvirlash mumkin.
   

Tuproqdagi ozotli orgonik moddalarning ommiakko qador porchalanishi ommonifikatsiya deyiladi. Hosil bolgon ommiak tuproqdagi o‘zigo xos organik va mineral kislotolor bilon birikib, turli tuzlorni poydo qiladi.
Gumus —► oqsii ► gumin moddolor ► aminrkislrtalor —
► omidalar ► ammiak ►nitritlar ► nitratlor
► molekulyar azot