Odamlar tomonidan tuproqqa solinadigan, tarkibida o'simliklami o

Natriyli selitra — NaNO₃ nitrat kislota ishlab chiqarishda azot oksidlarining soda yoki ishqorga yuttirish asosida olinadi. Eritma nitratlaaadi, bugMatiladi va sentrifugalangach, oq yoki oqish tusli zarrasimon tuz oladi. Tarkibida 15-16% azot tutadi, suvda yaxshi eriydi, gigroskopligi yuqori bo’lgani uchun mushtlashib qoladi.
Kalsiyli selitra — Ca^O^ tarkibida 15% azot tutadi. Kalsiyli selitra 40-48% li nitrat kislotani ohak yoki bor bilan neytrallab olinadi.
Ca CO₃ + 2HNO₃ = Ca (NO^ + H₂0 + CO,
U o‘ta gtgroskopik bo^ani sababli odatdagi sharoitda gidrat holatiga o‘tib qoladi — Ca (NO^ • 4H₂0 mazkur xususiyatini hisobga olib, Ca (NO,)2 alohida tarkibli modda shimdirilgan nam tortmas qoplarda saqlanadi. Shuningdek, gigroskopikllgiai kamaytirish uchun gidra^^ moddalar (masalan, parafinlangan mazut) qo‘shiladi. Kalsiyli selitra bianchi sintetik azotli o‘g‘it bo^ib, 1905 yili Norvegiyada oling^ (shu bois «Norvegiya seHtrasi» deb yuritiladi). Natriyli va kalsiyli selitra — fiziologik ishqorli o‘g‘itlar. 0‘simliklar bu o‘g‘itlar tarkibi­dagi N0₃ anionini o‘zlashtiradi, Ca hamda Na kationlari tuproqda qoUb, uni lshqorlaatiradi. Natriyli selitrani turli tuproqlarda barcha ekinlarga qo‘llash mumkin. Ayrim ekinlar (masalan, ildizmevalilar) tarkibida natriy bo‘lgan azotli o‘g‘itlarga o‘ta talabchan bo‘Hb, hosildorligi bilan bir qatorda mahsulot sifatini ham yaxshilaydi. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, o‘g‘it tarklaldagl natriy qand moddalarini bargdan ildizga tomon ko‘proq oqib tushishiga imkon beradi.
Mochevina (karbomid) — CO(N^^. Sintetik mochevina och tusli zarrasimon modda boMib, tarkibida 46% azot tutadi. Mochevina CO2 va ammiakni yuqori bosim ostida ta’sirlashishi asosida olinadi:

CO, + 2 NH, =

ONH = CO \ NH,

^ONH₄ z-NH,
CO = CO < + H.O
^XNH, ^NH₂
Mochevina suvda yaxshi eriydi, gigroskopikligi haroratning oshi- shiga mos ravishda ortib boradi. Uzoq saqlanganda yopishib, mushtlashib qoladi. Fizikaviy xossalarini yaxshilash uchun granulalanadi (0,2-1,0 yoki 1-1,25 mm kattalikda) yoki yog‘li moddalar qo‘shiladi.
Mochevina tuproqda to‘la eriydi va urobakteriyalar tomonidan ajratiladigan ureaza fermenti ta’sirida ammoniffoatsiyalanadi.
co (NH₂)₂ + 2H₂O = (NH₄)₂ co3
Bu jarayon gumusga boy tuproqlarda 2-3 kun ichida tugallansa, qumli va botqoq tuproqlarda nisbatan sekin kechadi. Hosil boiladigan ammoniy karbonat — beqaror birikma. Havo ta’sirida u ammoniy bikarbonat va ammiakka aylanadi:
(N^^03 ^nh₄hco₃ + NH3
Demak, mochevina yuza ko‘milsa yoki tuproqning betiga tushsa, azotning ammiak sifatida isrof bo‘ladi. Tuproqda ammoniy karbonat gidrolizga uchrab, ammoniy hikarhonat va ammoniy gidroksidini hosil qiladi:
(N^2 CO3 + H₂O = NH4 HCO3 + NH4OH
Ammoniy ionlarining bir qismi tuproq kolloidlari tomonidan, qolgan qismi esa bevosita o‘simliklaming ildizi va bargi orqali yutiladi. Ma’lum davrdan kevin ammiak nitrifikatsiyalanadi:
2NH₃ + 30, = 2HNO₂ + 2H₂0; 2HNO2 + 02 =
2NHO3
Mochevina tuproqqa kiritilgan dastlabki kunlarda gidrolotik ishqor tuz (NH4) 2 CO3 hosil boiishi tufayli tuproqda muvaqqat ishqoriy muhit yuzaga keladi. Ammoniy karbonat nitrifikasiyalanib borgan sari tuproqning ishqoriyligi kamayadi. Mochevina — eng yaxshi o‘g‘itlardan bin bo‘lib, samaradorligi bo‘yicha aksariyat ekinlar uchun ammiakli selitraga, sholi uchun ammoniy sulfatga teng keladi. Moche- vinaning asosiy o‘g‘it sifatida ishlatish yoki barcha ekinlaiga qo‘shimcha oziqlantirishda, sabzavot va mevali daraxtlarga ildizdan tashqari oziqlantirishda qo‘llash mumkin. Donli ekinlar mochevina bilan kech muddatlarda oziqlantirilsa, oqsil miqdori sezilarli darajada oshadi. Mochevinaning boshqa azotli o‘g‘itlardan farqli o‘laroq yuqori konsentratsiyasi ham (5% dan ortiq) barglarni kuydirmaydi. Yem- xashakka qo‘shib berilgan mochevina chorva mollarining jadal rivojlanishiga yordam beradi.
FOSFOR VA FOSFORLI O‘G‘ITLAR
0^1ш11Иог tarkibida fosfor mineral vo organik holotido uchraydi. Mineral holatidagi fosfor o^o fosfat ko‘rinishido boMib, miqdoran judo kondir.
Organik birikmalar shoklidagi fosfor o'simliklorda nuklein kislotalari, fosfoproteidlar, fosfolipidlar, fitin, shokaming fosforli zarralari ko'rinlghido uchrab, nuklein kislotolar (RNK vo DNK) alohido o‘rin tutadi. Ular oqsil sintezi, o‘sish vo rivojlanish, nosi toshish kobi muhim hoyotiy jarayonlardo faol ishtirok etadi. Nuklein kislotolar ozotli asos, shakor vo fosfor kislotodan torkib topgan. Nuklein kislotaloni oddiy oqsillor bilon hosil qiladigan birikmolarigo nukleoproteidlor deyiladi. Nuklein kisolotolar o'simllklaшing borcha hujoyra, to‘qimo vo tono qismlarido movjud. 0‘simlik barg va poyolori quruq massasining 0,1­1,0% ini nuklein kislotolar toshkil qiladi. Urug‘, nurtak, changchilor va ildiz qinchosi nuklein kislotolorgo boy. 0‘simliklordogi fosfor organik biriknolarning asosiy qismini fosfoprotoidlar (fosfor kislotolori vo oddiy oqsillaning hosilalari) toshkil qiladi. Bulardan toshqari o‘simliklordo borodigan oqsil, yog£ kraxnal va shokorloni biosintezi ko‘p miq- dordo energiyo tolab qiladi. Bu energiyoning manbai mokroegrik birikmolar hisoblanib, ulardogi makroeigik bog‘liming gidrolizi natijosido 6-16 kkal/nol energiya ajrolib chiqodi. Tirik raganiznlardo mokroergik bog^rming turi ko‘p boiiishiga qoranasdan, ososiy energiyo nanboi ATF (adenozintrifosfot) hisoblanadi. ATF-energiyo toshuvchi sifotido oqsil, yog‘, kraxnal, soxarozo, ospargin, glutamin vo boshqo bir qotor orgonik birikmolorning biosintezida ishtirok etadi. Nafas olish, fotosintez va moddolar olmashinuvi ATFning ishtirokisiz sodir bo‘lmaydi. Uglevod almoshinuvido fosfor kotta rol r'ynaganllgi sobobli fosforli o‘g‘itlar qand lavlagido shakor, kortoshko tuganoklorido krrxmol to‘plonishiga ijobiy ta’sir etodi. Fosfor o'simliklarda ozotli moddolorning olnoshinuvido hom muhim ohamiyatga ega.
Oziqlanish nuhitida fosfor judo kom bo‘lgando, o'simliklorning poya vo borglori o‘sishdon to'xtoydi, ung'lami mahsuldorligi posoyadi. Toshqi belgilar sifatido esa barg chekkolorining burolishi va binofsha tusgo o‘tishini kuzotish mumkin. Tabiiy sharoitlarda o‘sinliklaming oziqlanish nanboi boMib ortofosfor kisloto tuzlori xizmat qiladi. Metafosfatlarning ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri, piro va polifosfatlarni esa gidrolizga uchragandan keyin o‘simliklar tomonidan o‘zlashtirilishi aniqlangan.
Uch negizli ortofosfat kislota uch xil anionga (N₂R04, NRO4²' va R04³-) dissotsialanadi. Kuchsiz nordon sharoitlarda H₂PO4 , HP04 2 lar ko‘proq va RO³ 4 kamroq uchraydi.
Tuproq tarkibidagi ikki valentli (Ca2⁺, Mg2⁺) ortofosfat kislota bilan bir necha xil tuzlarni hosil qiladi. Masalan, kationning bitta vodorod o‘rnini olishidan hosil bo‘ladigan tuzlar Ca (N₂RO4)₂ suvda ancha oson eriydi.
Ikkita vodorod o‘mini kationlar egallashidan hosil boiadigan tuzlar esa (CaNR^4, MgNRO4) suvda erimaydi, kuchsiz kislotalar ta’sirida yaxshi eriydi.
Uchta vodorod o‘rnini ham ikki valentli kation egallashidan hosil boiladgan tuzlar Ca₃(Ro4)2 kislotalar ta’sirida hamjuda kam miqdorda eriydi, tabiiyki, bunday tuzlar o‘simliklar tomonidan juda qiyinchilik bilan o‘zlashtiriladi. fekin lyupin, grechixa, xantal kabi o‘simliklar tuproqdagi qiyin eriydigan fosfatlarni ham o‘zlashtira olish qobiliyatiga egaligi aniqlangan. Mineral fosfatlar bilan bir qatorda o‘simliklar kam miqdorda boisa-da, organik fosfatlarni ham o‘zlashtiradi. Bunday organik moddalar jumlasiga fitin, glitserofosfatlar va bevosita kislotalami kiritish mumkin. Ularning o‘zlashtirilishi bevosita o‘simliklarning ildiz tizimidan ajraladigan fosfataza fermentining miqdori va faolligi bilan bog‘liq. fekin organik holatdagi fosforli birikmalarning yutilishi haqidagi fikrlar bahsli bo^b, shu kungacha toia-to‘kis isbotlanmagan.
Ishlov berilmaydigan (qo‘riq) tuproqlardagi fosfoming miqdori asosan ona jins tarkibiga bog‘iiq bo‘lib, otqindi tog‘ jinslari taxminan 0,275% fosfor tutgani holda, ulardan shakllanadigan tuproqlar tarkibidagi fosfor miqdori 0,14% dan oshmaydi. Tuproqdagi yalpi fosfor miqdorini 100% deb olsak, podzol tuproqlarning haydalma qatlamida 70, sur tusli o‘rmon tuproqlarida 56, qora tuproqlarda 65, bo‘z tuproqlarda 86% i mineral holatdir.
Tuproqdagi organik fosfatlar gumus va fitin tarkibiga kiradi. Organik holatdagi fosfatlar miqdori bo‘z tuproqlarda 14, sur tusli o‘rmon tuproqlarida esa 44% ni tashkil etadi. Boshqa tuproq xillarida ularning miqdori shu oraliqda o‘zgarib turadi. Organik holatdagi fosfatlar miqdori bevosita tuproqning gumus bilan ta’minlangaalik darajasiga bogBiq. Tuproqdagi fosfatning bir qismi (yalpi fosfatalag 0,5-1,0% i) mikroorganizmlar tomonidan minerallashtiriladi.
Ma’lumki, o^imliklammg ildiz tizimi o‘zidan ma’lum miqdorda olma, limon va kararaat kislotalami ajratadi. Bundan tashqari tuproq mlkroorgaaizmlariniag nafas olishi va modda almashinuvi jarayonida ham talay miqdorda ka^onat kislota ajraladi va tuproqda t^planadi. 0‘simliklar faqat suvda oson eriydigan fosfatlar emas, balki mazkur kislotalarda eriydigan fosfatlami ham o’zlashtiradi.
Yer qobig^da ko‘pgina minerallar o‘z tarkibida fosfor tutadi, lekin ulardan faqatgina otqiadl apatitlar va ch^kindi fosforitlargina fosforli o‘g‘itlar ishlab chiqarishda amaliy ahamiyatga ega.