Oila psixologiyasi akadem ik litsey va k asb-h u n ar

u ch in ch id an, o ila d a g i b a r c h a m u n o s a b a tla r z a m in id a salbiy 
y o k i ijo b iy h o la tla r y u z a g a k e la d i, y a ’n i o ila a ’z o la rid a n k im - 
n in g d ir k im g a d ir t a ’s iri o q ib a tid a shaxs y o k i y ax sh i sh ak llan ish i 
v a k o m il in so n d a r a ja s ig a y etish i yoki ta rb iy a si o g ‘ir, xulqi 
b u z u q o d a m b o ‘lib ta rb iy a la n is h i m u m k in .
D e m a k , ja m iy a t u c h u n n ih o y a td a a h a m iy a tli h is o b la n g a n
o t a - o n a va b o la , e r v a x o tin , o ila a ’z o la rin in g o ‘z a ro m u n o - 
s a b a tla ri b ila n b o g ‘liq b o ‘lg a n m u a m m o la r a y n a n o ila n eg izid a 
y u z a g a k e la d i. S h u n in g u c h u n h am q a d im z a m o n la rd a n b o s h - 
lab o ila , u n d a g i m u n o s a b a tla r m asalalari h a r b ir d a v rn in g d o - 
n is h m a n d , o lim , m u ta fa k k ir la ri to m o n id a n o 'r g a n ilib k e lin g a n - 
lig in i va u la rn in g q a r a s h la r id a bu m a s a la la m in g y o ritilg a n lig in i 
k u z a ta m iz . B u q a r a s h l a r n i , fík rla rn i s iz n in g h u k m in g iz g a
h a v o l^ e tis h o rq a li o il a , o 'z a r o m u n o s a b a tla r m u a m m o la ri 
b iz n in g h a y o tim iz d a d o im o m u h im m a sa la la r sirasig a k irish in i 
q a y d e ta m iz .
In s o n va in s o n iy m u n o s a b a tla r , shaxs v a u n in g k a m o lo ti 
m u a m m o la r i u z o q a s r la r d a n b u y o n j a m iy a tn in g e n g ilg 'o r
FALSAFIY QARASHLARI

---

k is h ila r i, o lim la r , b u y u k a l l o m a la r va d o n i s h m a n d l a m i n g
d iq q a t m a rk a z id a aso siy m a s a la la rd a n b o 'lib k e lg a n . S h a rq n in g
b u y u k a llo m a la ri h is o b la n g a n A b u N a s r F o ro b iy , A b u R a y h o n
B e ru n iy , A b u A li ib n S in o , Y u s u f X o s H o j i b , M a h m u d
Q o s h g ‘a r iy , K a y k o v u s, X o t a m ib n T a y , A l i s h e r N a v o iy , 
Z a h i r i d d in M u h a m m a d B o b u r , R iz o u d d in i b n F a x r id d in , 
M u q im iy , 
F u ^ a t , Z av q iy , U v a y siy , N o d ira , A b d u r a u f F itra t, 
A b d u lla A v lo n iy kabi k o ‘p la b o lim v a y o z u v c h ila r b u m a s a la la r 
y u z a s id a n o ‘z la rin in g d u r d o n a fik rla rin i ta r ix d a q o ld ir ib k e t- 
g a n la rk i, u la r h o zirg i z a m o n fa n i u c h u n h a m k a t t a ijtim o iy va 
m a fk u ra v iy a h a m iy a tg a e g a d ir . U la r n in g a s a r l a r i d a o ila va 
o ilav iy m u n o s a b a tla rg a h a m a lo h id a e ’tib o r b e r ilg a n , s h u n in g
u c h u n b iz y u q o rid ag i b u y u k m u ta fa k k irla rn in g a y r im p e d a g o g ik
va p six o lo g ik q a ra sh la ri y o ritilg a n a sa rla rin i t a h lil e tis h o rq a li 
ta la b a la rg a m a z k u r m u a m m o la m in g n a q a d a r d o l z a r b e k a n lig in i 
b a y o n e ta m iz .
S h a rq m u ta ffa k irla rin in g b a rc h a s in i g 'o y a v iy j i h a t d a n b ir- 
la s h tirg a n aso s sh u b o ‘lg a n k i, u la r sh ax s ta rb iy a si v a k a m o lo ti- 
d a o ila n in g , o ila v iy ta r b i y a n in g ro lin i y u q o r i q o ‘y is h g a n , 
a y n iq s a , sh ax sn in g aq liy v a a x lo q iy k a m o lo tid a o ila n in g o ‘rn i, 
o t a - o n a va y a q in k is h ila m in g y o 'n a ltiru v c h i v a ta rb iy a lo v c h i 
> 
v a z ifa la rig a a lo h id a e ’tib o r b e rg a n la r. U la r f a q a t o ila d a g in a
r iv o jla n is h i m u m k in b o ‘l g a n s if a tla r — h a l o l l i k , p o k lik , 
m a rd liq , m e h rib o n lik , h a q g o ‘y lik kabi q a to r f a z ila tla r n i b a rc h a
s ifa tla rd a n y u q o ri q o ‘y ish lari b ila n b irg a in s o n iy m u n o s a b a tla r -
d a n a m o y o n b o ‘la d ig a n y u k s a k fa z ila tla r, a v v a lo , o t a - o n a d a n
b o la g a o ‘tish i va u la rn in g ja m iy a t ta ra q q iy o tig a ijo b iy t a ’siri 
k ab i q im m a tli fik rla r va b u b o ra d a g i a m a liy k o ‘r s a tm a la r n i o ‘z 
fa lsa fiy -a x lo q iy , so tsio lo g ik v a p six o lo g ik q a r a s h la r id a ifo d a la b
b e rg a n la r.
Z a r d u s h tiy lik n in g q a d im i y k ito b i — « A v e s to » d a o ila 7 
m u q a d d a s d a r g o h ek a n lig i, o ila b a rq a ro rlig id a e r v a x o tin n in g
te n g m a s ’ullig i, fa rz a n d ta rb iy a si t o ‘g ‘risid agi f ik r la r b a y o n e til- 
g an . O ila n in g tin c h va fa ro v o n b o 'lis h i n im a la rg a b o g ‘liq e k a n ­
ligi h a q id a esa: «P o rso , in s o n u y tik la b , o lo v g a , o ila s ig a , x o tin
v a fa rz a n d la rig a * o ‘rin a j r a tib b e r s a , u y id a n o z - n e ’m a tla r i 
m u h a y y o b o ‘lib, x o tin va fa rz a n d la ri fa ro v o n y a s h a s a , u y id a
e ’tiq o d , so b it olovi a la n g a li, b o s h q a n a rs a la ri h a m m o ‘l - k o ‘1 
b o ‘lsa, o ‘s h a m a n z il m u h ta r a m d ir » , — d e b y o z ilg a n .
Bu k ito b d a k o ‘rs a tilis h ic h a , o ila d a o ta y e ta k c h i b o ‘lgan i 
m a ’q u l. S h u n in g d e k , u n d a ifo d a la n g a n o ila v a o ila v iy m u n o -

---

s a b a tla r g a h a m m a rio y a e tis h i lo zim b o ‘lgan. E ng a h a m iy a tli 
ji h a ti s h u n d a k i , u n d a e r - x o tin n i o ‘z a ro so d iq , g ‘a m x o ‘r, m e h - 
rib o n b o M ishlari lo zim lig i v a a y o ln in g h a q - h u q u q in i h im o y a
q ilis h o ‘s h a d a v r d a h a m q o n u n d a ra ja s ig a k o kta r ilg a n lig i 
m a ’lu m d ir . U m u m a n o lg a n d a , z a rd u sh tiy lik d a v r id a n o q o ila
m a s a la la rig a k a tta e ’tib o r q a ra tilg a n b o ‘lib, b u e sa o ila n in g
j a m i y a t d a tu tg a n o ‘m i v a m a v q e y in i m u s ta h k a m la s h u c h u n
aza! d a v r la r d a n o q z a m in y a ra tilg a n lig in i k u z a t a m i z j
M a ’l u m k i, 
ls lo m
d i n i n in g
m u q a d d a s
m a n b a la r id a n
b o ‘lm is h Q u r ’o n va H a d is la r d a h a m o d o b -a x lo q , 
a y o lla m in g
tu r m u s h d a g i o ‘m i va v a z ifa la ri, e r va x o tin o 'r ta s id a g i m u n o -
s a b a tla r , b o la la r tarb iy a si, o ila y u ritis h , n ik o h v a m u h a b b a t 
m a s a la la r ig a k e n g o ‘rin b e rilg a n .
^ Q u y i d a h a d is la r t o ‘p la m id a n b ir n e c h a m is o lla r k e ltira m iz :
« T a n g r i n a z d id a b a n d a la r n in g en g yaxshisi o ‘z a h li-a y o lig a
fo y d a si k o ‘p te g a d ig a n k is h id ir» / 1 8 - h a d i s / , « O d a m la r ic h id a
x o tin k is h ig a n is b a ta n h a q lir o g ‘i u n in g e rid ir. E rk a k k ish ig a 
n is b a ta n o d a m la r n in g h a q lir o g ‘i — b u u n in g o n a s id ir» / 3 4 -
h a d is /;
« F a r z a n d la r in g iz n i iz z a t- ik r o m q ilish b ila n b irg a a x lo q - 
o d o b i n i h a m y ax sh ilan g iz» / 3 8 - h a d i s / ; « Q a c h o n k i e r o ‘z x o - 
tin ig a v a x o tin o ‘z e rig a q a r a s h s a , T an g ri h a m u la rg a ra h m a t 
n a z a ri b ila n q a ra y d i, b o r d i- y u k aftin i k aftig a q o ‘y sa, b a r m o q - 
la ri 
o r a s i d a n
g u n o h la r i 
d u v - d u v
t o kk ila d i»
/ 4 4 - h a d i s / ;
« S iz la m in g h a r b irin g iz b a m is o li c h o ‘p o n d irs iz la r v a o ‘z q o ‘l 
o s tin g iz d a g ila rg a m a s ’u ld irs iz la r, P o d sh o h o ‘z fu q a ro la rig a , e r 
o ‘z a h li a y o lig a , x o tin e r in in g uyiga, x o d im o ‘z x o jasi m o lig a , 
f a r z a n d o ‘z o ta si m u lk ig a m a s ’u ld ir. D e m a k h a r b irla rin g iz
m a s ’u ld irs iz la r» / 1 1 6 - h a d is / ; « H e c h b ir o ta o ‘z fa rz a n d ig a
x u lq u o d o b d a n b u y u k ro q m e r o s b e ro lm a y d i /1 3 6 - h a d i s / .
K e ltirilg a n n a m u n a la r d a n k o ‘rin a d ik i, d e m a k d in iy m a n - 
b a la r d a h a m o ila n in g m u q a d d a s ek a n lig i, e rk a k va a y o lla m in g
o ila o ld id a g i b u rc h v a m a s ’u liy a tla ri, o ta - o n a n in g b o la va o ‘z 
n a v b a tid a fa rz a n d n in g o ta - o n a s i o ld id a g i v az ifalari, e r n in g x o - 
tin ig a h u r m a t va e ’z o z i m u q a d d a s q a d riy a tla r sifa tid a q a ra lg a n
e k a n .
A g a r x a lq e p o si va d in iy ris o la la r o d a m la r d a o g ‘iz d a n
o g ‘iz g a , a v lo d d a n a v lo d g a k o ‘c h ib s a q la n ib k e lg a n b o ‘lsa, 
x a lq n in g e n g d o n is h m a n d la r i v a o lim la ri o ‘z q im m a tli fík rlarin i 
x a lq a n ’a n a la rig a ta y a n g a n h o ld a o ‘z a s a rla rid a y o ritib , u la m i 
k e lg u si a v lo d la r u c h u n q o ld irg a n la r , s h u n d a y fa y la s u f-o lim la r-

---

d a n b iri Abu N a s r F o ro b iy d ir. U n in g in s o n k a m o lo ti, b axti, 
t a ’lim v a ta rb iy a si, u m u m a n a x lo q i, d in g a m u n o s a b a t i h a q id a - 
gi q a ra sh la ri u m u m fa ls a fiy q a r a s h la r v a t u s h u n t ir is h l a r d a n ib o- 
ra t o ‘g it b o ‘lib, a x lo q n a z a riy a sin i b o y itd i. U n i n g t a ’lim o tla ri- 
d a k e ltirilis h ic h a , h a q iq iy b a x t b ir o d a m n in g b o s h q a s ig a nis- 
b a t a n
g ‘a y irlig i, 
z u lm i 
y o ‘q o l g a n d a g i n a
b o ‘Ia d i, 
o ila
a ’z o la rin in g b ir-b irla rig a s a m im iy m u n o s a b a tla r i, m e h r - u o q i- 
b a tla rí esa a n a s h u o ila d a g i o d a m la m in g b a x tin i ta s h k ii qiladi. 
B u n d a n ta sh q a ri, h a r b ir o ta - o n a n in g o ‘z f a rz a n d la ri u c h u n
b irla m c h i u sto z, y o ‘l k o ‘rsa tu v c h i ek a n lig i v a a y n a n u la r b o la d a
t a ’lim - ta r b iy a g a k e r a k li ta y y o r g a r lik h o l a t i n i s h a k lla n tir is h
t a ’sirig a ega e k a n lig i t o ‘g ‘risid ag i x u lo s a la r m u ta f a k k ir q a ra s h - 
la rin in g h o zirg i k u n la r u c h u n h a m n a q a d a r a h a m iy a tli e k a n li- 
g in i k o ‘rsa ta d i.
0 ‘rta a s r la rn in g b u y u k a r b o b i, o l i m - e n s i k l o p e d i s t Abu 
R a y h o n B eru n iy / 9 7 3 — 1 0 4 8 / F o ro b iy q a r a s h la r i t a ’s irid a q a - 
t o r fa n la r b o b id a o ‘z iz in i q o ld irg a n d o n i s h m a n d d i r . U n in g
k o ‘p g in a a sa rla rid a in s o n o d o b i va a x lo q i x u s u s id a g i n o y o b
f ik r la r o ‘z ifo d a s in i to p g a n , M u ta f f a k k ir o ‘z i n i n g « M in e - 
ro lo g iy a» , « G e o d e z iy a » , « H in d is to n » , « 0 ‘tg a n a v lo d la r o b id a - 
la ri» n o m li a s a r la r id a in s o n s h a x s i, u n i n g k a m o l o t i, a q l- 
id ro k i, h a lo v a t va la z z a ti, s a b r - to q a t v a k a m ta r lik , g o ‘z a llik va 
d id , p o k lik va x u d b in lik k ab i tu s h u n c h a la rg a in s o n ru h iy a tin in g
b ilim d o n i sifa tid a t a ’r i f b e r g a n . U b u n d a y y o z a d i: « In s o n
ja m iy a td a o ‘z q a r in d o s h - u r u g ‘lari b ila n b ir la s h ib o lis h g a m a j- 
b u rd ir, b u n d a n m a q s a d b ir- b ir in i q o ‘lla b - q u v v a tla s h h a m d a h a r
b ir k ish in in g h a m o ‘z in i, h a m b o s h q a la rin i t a ’m in la s h u c h u n
ish la rn i b ajarish d ir» . ( M in e ro lo g iy a , 1966, 1 0 -b e t) .
A b u R a y h o n B e ru n iy « o z o d a lik va o r a s ta lik o lija n o b lik n in g
o ‘zagi» b o ‘lishi k erak lig in i u q tira d i; in s o n n in g ta s h q i y o q im li 
q iy o fa si b ila n u n in g a x lo q iy q iy o fasi o ‘r ta s id a g i b o g ‘liq lik h a q i- 
d a g a p irib , « tish n i y u v ib , k o ‘z va q o v o q la m i t o z a tu tis h , u larg a 
s u rm a q o ‘yish, so c h n i e sa z a r u r b o 'lg a n d a b o ‘y a b , tirn o q la rn i 
o lib tu ris h va silliqlash» in s o n sa lo m a tlig i v a r u h iy p o k lig in in g
a s o s id ir, d eb t a ’k id la y d i. B u fik rla r h o z irg i z a m o n d a h a m o ‘z 
d o lz a rb lig in i y o ‘q o tg a n i y o ‘q , c h u n k i o ila a ’z o la r in in g , e r -
x o tin n in g u sh b u k o ‘rs a tm a la rg a am a l q ilish i o ila to tu v lig in in g
z a m in la r id a n b irid ir.
A x lo q -o d o b egasi b o ‘lg an in s o n e n g a w a l o o ‘z y u r is h - tu -
ris h i, m u o m a la m a d a n iy a tid a , 
h a y o t k e c h ir is h id a , o ila b a r - 
q a ro rlig id a n a m u n a b o ‘Iishi k erak lig i h a q id a g i fik rla ri o lim n in g

---

o ila e tik a s i b o ‘y ic h a ib ratli q a r a s h la rid a n n a m u n a d ir: « ín s o n
o ‘z e h tir o s la r ig a h u k m ro n , u la rn i o ‘z g a rtirish g a q o d ir, o ‘z jo n
va t a n i n i
t a r b i y a l a r e k a n , 
s a lb iy j i h a t la r n i
m a q ta g u d e k
n a r s a la r g a
a y la n tir is h g a , 
u n i 
m a ’n a v iy s h ifo k o rlik
b ila n
d a v o la s h g a h a m d a a s ta -s e k in , a x lo q h a q id a g i k ito b la rd a k o ‘rsa - 
tilg a n u s u lla r b ila n illa tla rn i b a r ta r a f e tis h g a q o d ird ir» .
S h u n d a y q ilib , B e ru n iy u s to z la ri iz id a n b o rib , o ‘z in in g g u - 
m a n is tik q a r a s h la r i b ila n o ila p six o lo g iy a sig a m u n o s ib h issasin i 
q o ‘s h d i. U in s o n la r o ‘r ta s id a o ‘z a ro b ir-b irla rin i tu s h u n is h , 
te n g lik v a b o s h q a r u v d a a d o la tn i h im o y a q ilib c h iq d ik i, b u
q a r a s h la r b iz n in g d a v rim iz d a h a m o ‘z a h a m iy a tin i y o ‘q o tg a n i 
y o lq.
O ila v iy m u n o s a b a tla r va b u s o h a g a o id q a ra s h la r tiz im id a
S h a rq m u ta f f a k k ir la r id a n b iri, b u t u n Y e v ro p a x a lq la ri h a m
u n in g q o m u s iy b ilim d o n lig in i ta n o ig a n a llo m a