Oli\' va o•rta maxsus ta'lim vazirligi o•rta maxsus

4.1- §. Obidlanisb-qaytarilisb reaksiyalari
Kimyoviy reaksiyalar ikki turda bo'ladi:
I) reaksiyada ishtirok etayotgan elementlarning valentligi o'zgannay boradigan reaksiyalar. Masalan:

·
Ba²+c 1 + H +S¹" O = Ba ²+S ⁶' 0 - + 2H ¹+C l ¹
2) reaksiyada elementlaming valentligi o'zgaradigan reaksiya­ lar. Masalan:
Mn4+di- + 4JI1•a•- = Mn²+a +a + 2Hi+<>2 ; s¹ + = s4•di-
Bu reaksiyalardagi oltingugurt, kislorod, marganes va xlor o'z valentligini o'zgartiradi. Agar biror reaksiyada ishtirok etuvchi el­ ementning valentligi o'zgarsa, bunday reaksiya oksidlanish-qay­ tarilish reaksiyasi jumlasiga kiradi. Elementlar valentligining o'zgarishi elektronlarning bir atom yoki iondan boshqa atom yoki ionga batamom ko'chib o'tishi yoki bir atomning elektron bu­ lutining zichligi kamayib, ikkinchi atomniki ortishi natijasida sodir bo'ladi.
Elementlar valentliklarining o'zgarishi ikki xii bo'ladi:

9. 
   reaksiyadan keyin elementlaming valentliklari ortishi mumkin;
   

2) reaksiyadan keyin elementlarning valentliklari kamayishi mumkin.
I. Agar reaksiyada ishtirok etayotgan atom, molekula yoki ion­ ning valentliklari reaksiyadan keyin ortsa, bu atom, molekula yoki ion o'zidan elektron bergan bo'ladi. Elektron bergan mole­ kula, atom yoki ion oksidlanadi.
Demak, atom, molekula yoki ionning o'zidan elektron yo'qo­ tish jarayoni oksidlanish deb ataladi. Atomlari yoki ionlari elek­ tron beradigan (ya'ni o'zlari oksidlanadigan) moddalar qaytaru­ vchilardeb ataladi.

2. 
   Agar reaksiyada ishtirok etayotgan atom, molekula yoki ion­ ning valentligi reaksiyadan keyin kamaysa, bu atom, molekula yoki ion o'ziga elektron qabul qilgan bo'ladi. Elektron qabul qil­ gan atom, molekula yoki ion qaytariladi.
   

Demak, atom, molekula yoki ionning o'ziga elektron biriktirib olish jarayoni qaytarilish deb ataladi. Atomlari yoki ionlari elek­ tron qabul qilgan (ya'ni o'zlari qaytariladigan) moddalar ok.sid-
/ovchilar deb ataladi. Qaytaruvchi bergan elektronlaming umu­ miy soni oksidlovchi biriktirib olgan elektronlaming umumiy so­ niga teng bo'ladi. lshqoriy metallar va ishqoriy-yer metallari kuchli qaytaruvchilar, oltinchi va yettinchi gruppaning asosiy gruppa­ chasi elcmentlari, ya'ni elektronga ko'proq moyil bo'lgan ele­ mentlar eng kuchli oksidlovchilardir. Ba'zi elementlar yuqori valent­ likni namoyon qilganida - oksidlovchi, kichik valentlikni namoyon qilganda esa qaytaruvchi vazifasini bajaradi. Masalan, olti valentli oltingugurt oksidlovchi, ikki valentli oltingugurt qaYtaruvchidir.
Oksidlanish va qaytari\ish jarayon\ari, odatda, birgalikda sodir bo'lganligi uchun ular oksidlanish-qaytarilish reaksiya/ari deyiladi.
Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari uch turga bo'linadi:
l. Atom/araro yoki molekulalararo oksidlanish-qaytarilish reaksi­ yalari. Bunga har xil atomlar, har xii molekula yoki har xil ionlar orasicla elektron almashinish bilan boradigan reaksiyalar kiradi. Masalan:
S + 0 ₂ == S0 ₂; 4Al + 30 ₂ == 2Al₂0 ₃ : FeO + CO₂ = FeC0 ₃

2. 
   0 'z-o'zidan boruvchi oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari. Bu holda bir atom, bir molekula yoki biror ion ham oksidlovchi, ham qaytaruvchi rolini bajaradi. Masalan:
   

3H ₂Mn O₄ 2HMn O₄ + MnO ₂ + 2H ₂O .
Bu reaksiyada oksidlovchi ham, qaytaruvchi ham Mn⁶+ ionidir. Oemak, H₂MnO ₄ molekulasidagi Mn ⁶+ atomi ham elektron be­ radi, ham elektron qabul qiladi.

2. 
   Molekula ichida oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida oksid­ lovchi element ham, qaytaruvchi element ham birgina molekula tarkibida bo'ladi. Masalan:
   

2KMnO ₄ K ₂ Mn O₄ + MnO2 + 0 ₂
Bunda Mn1+ - oksidlovchi, 0 -² - qaytaruvchidir.

4.2- §. Oksidlanish darajasi

Ayni birikma batamom ionli tuzilishga ega deb faraz qi\inganida uning tarkibidagi biror elementning zaryadi o'sha elementning oksidlanish darajasi nomi bilan yuritiladi. Oksidlanish darajasi rnusbat, manfiy va nol qiymatga ega bo'lishi mumkin. ,,Oksidla­ nish darajasi" tushunchasini boshqacha ta'riflash mumkin: ok­ sidlanish darajasi - bu atomni birikmadagi boshqa atomlar bi/an