Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт университети с. Р. Топилдиев, Р. Р. Ҳасанов

7.3. Билимлар иқтисодиётида инсон роли. Интеллектуал капитал 
 
Билимлар иқтисодиёти инсон фаолиятининг барча соҳалари ва жамиятнинг 
ҳар бир жабҳасини қамраб олади. XXI асрнинг биринчи ярмидаги ўзгаришлар 
ишлаб чиқаришнинг постиндустриал иқтисодий услубининг шаклланиши 
билан ифодаланади. Гарчи бу жараён узоқ муддатли ва зиддиятли бўлса-да, 
ҳозирданоқ унинг асосий жиҳатлари кўзга ташланмоқда. 
Биринчидан, бу интеграл иқтисодий тизим. Бу хусусий мулкчиликка 
йўналтирилган, ҳар томонлама рақобатли кўринишдаги капитализм ҳам, 
марказлашган тарздаги ва буйруқбозликка асосланган социализм ҳам эмас. 
Янги тизим тадбиркорларнинг шахсий ташаббуслари ва инновацион фаоллиги 
билан ҳозирги ва келажакдаги авлодлар учун муносиб турмуш тарзини 
таъминлаш, давлатнинг стратегик-инновацион функцияларини амалга ошириш, 
бозор иқтисодиётининг давлат томонидан тартибга солиниши ҳамда инсон 
капитали ва табиий ресурслар муҳитини такрор ишлаб чиқаришни таъминловчи 
нобозор секторининг ривожланиш даражаси юқорилиги билан боғлашга имкон 
беради. 

---

78 
Иккинчидан, бу кўп укладли иқтисодиёт бўлиб, унда ҳар бир иқтисодий 
уклад унга хос бўлган ўрин эгаллаб, бошқа укладлар устидан ҳукмронлик 
қилмайди ва улар билан уйғунлашади. Бу ерда гап турли укладларнинг оптимал 
тарзда уйғунлашуви ва ҳамкорлиги ҳақида боради: 
 
технологик ўсишни амалга оширувчи, монополияга қарши кураш 
бўйича кучли назорат ва диққат остида бўлган ишлаб чиқариш марказлашув 
даражаси юқори тармоқларда ишлаб чиқариш структурасини ўзгартирувчи 
йирик бизнес; 
 
миллионлаб фуқароларнинг тадбиркорлик ташаббуслари учун кенг 
имкониятлар очиб берувчи, инновацион фаолликнинг юқорилиги билан 
ажралиб турувчи, йирик ишлаб чиқаришдан бўшатилувчи ва меҳнат бозорига 
янги кириб келувчи ишчи кучининг бандлигини таъминловчи кичик ва ўрта 
бизнес; 
 
стратегик аҳамиятга эга тармоқлар ва нобозор секторида 
мужассамлашган ҳамда давлатнинг стратегик-инновацион функцияларини 
амалга оширишни таъминловчи давлат уклади; 
 
аҳолининг ҳаёт фаолияти муҳитини (уй-жой-коммунал хўжалик ва 
атроф-муҳит муҳофазаси), маъанавий такрор ишлаб чиқариш салоҳиятидан 
фойдаланишни (мактаблар, маданий муассасалар ва ҳоказо) таъминловчи 
муниципал уклад; 
 
инсон фаолияти ва такрор ишлаб чиқаришда энг муҳим 
функцияларни бажарувчи, уй ва шахсий оилавий хўжалик билан ифодаланувчи 
натурал уклад.
Шуниси муҳимки, ҳар бир уклад унга хос бўлган функцияларни бажариш 
билан бирга эгаллаб турган ўрнида энг самарали бўлиши лозим, чунки 
иқтисодий ўсиш суръатлари ва ижтимоий-иқтисодий самарадорлик боғлиқ 
бўлади. 
Учинчидан, иқтисодиётнинг глобаллашув жараёни давом этиб, унга янги 
хислатлар бахш этади. Ҳозирда мавжуд бўлган учта иқтисодий бино – уй (оила) 

---

79 
иқтисодиёти, микроиқтисодиёт ва макроиқтисодиёт устига тўртинчи қават – 
глобал иқтисодиёт қурилади 
Якуний ҳисобда инсон ўз тарихи тақдирини ўзи яратади ва буни ўз билим 
ва кўникмалари, ўз идеал ва манфаатлари, кутилаётган ўзгаришларни олдиндан 
кўра билиш ва амалга ошириш қобилиятидан келиб чиққан ҳолда амалга 
оширади 
Интеллектуал капитал — бу бойлик яратишда фойдаланиш мумкин бўлган 
билимлар, тажриба, ташкилий имкониятлар, информация, информацион 
каналлардир. Интеллектуал капитал — бу кийматга айлантирилиши мумкин 
бўлган билимлар, бошкача сўз билан айтганда, бу ишчи ва хизматчиларнинг эга 
бўлган 
билим 
ва 
кўникмалари 
йиғиндиси 
ва 
ташкилотнинг 
рақобатбардошлигини шакллантирадиган билимлар мажмуаси. 
Билимлар иқтисодиётининг уч асосий ҳаракатлантирувчи кучлар 
1. 
Билимлар — интеллектуал капитал, стратегик омил сифатида 
2. 
Ўзгаришлар – доимий, тезкор ва мураккаб, ноаниқликни вужудга 
келтиради ва олдиндан айтиш имкониятларини камайтиради 
3. 
Глобаллашув – НИОКРда, технологияларда, ишлаб чикаришда, 
савдода, молияда, коммуникация ва ахборот воситаларида. Бунинг натижасида 
иктисодларнинг очикдиги, глобал гиперракрбат ва ишбилармон доираларда 
ўзаро боғлиқлик вужудга келади. 
Инновацион ўзгаришлар амал қилиш майдонига кўра инсон фаолиятининг 
барча соҳалари ва жамиятнинг ҳар бир жабҳасини қамраб олади. Бошланғич, 
энг кўп ўрганилган технологик инновациялар қуйидагилар ҳисобланади: ишлаб 
чиқаришнинг янги технологик усулининг шаклланиши асосида ётувчи даврга 
хос инновациялар; технологик укладлар ва техника (технология) авлодларини 
ўзгартиришга турки бўлувчи базис инновациялар; янги техника моделлари ва 
технология модификациялари ёрдамида янги бозорларни ўзлаштиришга хизмат 
қилувчи яхшиловчи инновациялар.

---

80 
Технологик инновациялар табиат кучларидан фойдаланиш ва атроф-
муҳитга кўрсатилувчи зарарли таъсирни камайтиришнинг янада самаралироқ 
усули бўлган иқтисодий инновациялар ҳамда ишлаб чиқаришни ташкил этиш 
ва бошқариш, ишлаб чиқарилган маҳсулотлар муомаласи, нарх, молия-кредит, 
пул механизмлари шаклларини ўзгартиришга олиб келувчи ва такрор ишлаб 
чиқариш 
самарадорлигини 
оширишга 
хизмат 
қилувчи 
иқтисодий 
инновацияларнинг асоси бўлиб хизмат қилади. Ижтимоий-сиёсий ва ҳуқуқий 
соҳалардаги инновациялар ижтимоий стратификация ҳамда ижтимоий синф ва 
гуруҳлар таркибида ўзгаришларга олиб келади. Инновациялар пирамидасининг 
чўққиси ижтимоий-маданий инновациялар – фан, маданият, таълим, этика ва 
мафкурадаги инновациялар ҳисобланади. Улар инновацион янгиланиш учун 
манба (илмий ихтиро ва кашфиётлар) бўлиб хизмат қилади ва шу билан бир 
пайтда уларнинг натижаси бўлиб, янги ижтимоий-маданий тизимни 
шакллантиради ёки унинг бир босқичига айланади. Турли фаолият соҳаларида 
инновациялар тарқалишининг резонанс самарасини қайд этиш мумкин. 
Бойлик 
сифатида 
намоён 
бўлган 
билимнинг 
беш 
асосий 
хусусиятлари: 
Кристофер Мейер сизнинг ташкилотингизнинг билимлар орқали бойлик 
яратишда самарали ракрбат олиб бориш лаёкатига таъсир қилуви беш асосий 
хусусиятларни санаб ўтган. 
1. Интеллектуал маҳсулотнинг моддий натижаси яққол билимлар 
сифатида ўз аксини топади, лекин ижодий жараённинг ўзи эса кўпинча яширин 
характерга эга бўлади. 
2. Яққол билимлар глобал масштабда анча тезроқ ва осонроқ тарқалади. 
3. Яққол билимларнинг товар ва хизматларда акс эттирилгандан кейин 
бутун асосий ракқобатбардошликни ушлаб туриш учун муҳим бўлган 
инфраструктуранинг қадр-қимматини бирдан пасайишига олиб келади. 
4. Барча билимлар янги билимларни яратади ва қўлланилгани сари 
кўпайиб боради, моддий актив эса аксинча ишлатилгани сари эскиради. 

---

81 
5. Билимларнинг геометрик ўсиши ва уларнинг тезкор тарқатилиши эга 
бўлиш мумкин бўлган билимларнинг мавжудлиги шароитида ҳар қандай 
тармоқда лидер бўлиб қолишни қийинлаштиради. Шунинг учун, билимларга 
асосланган глобал иктисодиёт нафақат уларни яратувчиларини, балки уларни 
намоён қила оладиган ва улардан самарали фойдалана оладиганларни ҳам 
такдирлайди. 
XX асрнинг охири, янги минг йилликка ўтиш даври жамият даврий 
ривожланишининг бир босқичидан бошқа, янада илғор босқичга ўтиш билан 
мос келди. Асрлар юз кўришган даврда рўй берган индустриал жамиятдаги 
умумий инқироз цивилизациянинг барча поғоналарини: эҳтиёжлар, 
қобилиятлар, билим ва кўникмалар маълум бир даражасига эга бўлган инсонни; 
ишлаб 
чиқаришнинг 
технологик 
усулини, 
ижтимоий-иқтисодий 
муносабатларни: мулкчилик, тақсимот, айирбошлаш, миллий, сиёсий, ҳуқуқий 
муносабатларни; маънавий қадриятлар олами: фан, таълим, маданият, мафкура, 
жумладан, динни қамраб олди. 
Жамиятнинг ривожланиши билан фан ўсиш тенденциялари ва ўзига хос 
қонунларига, иш усуллари, техника ва технологияларига, меҳнатни ташкил 
қилиш тизими ва тамойилларига, махсус тайёрланган қадрларга эга бўлган 
инсон фаолиятининг мустақил бир соҳасига айланди. Бу бошқа кўпчилик 
соҳалардан фарқли равишда, ўсиш чегарасини билмайдиган, доимий равишда 
ривожланиб борадиган соҳадир. Билимлар иқтисодиётининг асосий жиҳатлари, 
таълим соҳасида инқилоб рўй бериб, унинг мақсади инсониятнинг билим ва 
кўникмаларини битта авлод ҳаёти давомида кескин ўзгарган, инсон ҳаёти ва 
фаолияти кечувчи атрофдаги дунёга мос даражага келтириш ҳисобланади. 
Таълим мазмунида туб ўзгаришлар рўй бериб, у XXI асрдаги постиндустриал 
илмий қоидаларга йўналтирилади; ўқитиш усуллари тез эскирувчан ва 
стандартлаштирилган кенг ҳажмдаги билимларни ёдда сақлаб қолишга эмас, 
балки креатив педагогикага, ностандарт вазиятларда кутилмаган самарали 
қарорлар топиш қобилиятига қаратилади; таълимда билимларни тезроқ 

---

82 
ўзлаштириш ва янгилашга имкон берувчи замонавий ахборот технологиялари 
қўлланади; узлуксиз таълим ва масофадан ўқитишни кенг тарқатиш бутун ҳаёт 
давомида керакли билим олиш ва олинган билимларни янгилаш, рўй берган 
ўзгаришларга тезлик билан мослашишга имкон беради.