Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт университети с. Р. Топилдиев, Р. Р. Ҳасанов

 
Такрорлаш учун саволлар 
1. 
Институционализмнинг ривожланиш хусусиятлари 
2. 
Давлат институционал ташкилот сифатида 
3. 
Неоинституционализмнинг асосий жиҳатлари 

---

134 
 
12-БОБ. ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШНИНГ ҲОЗИРГИ ЗАМОН 
ДУНЁСИНИНГ ДЕМОГРАФИК ТЕНДЕНЦИЯЛАРИГА ТАЪСИРИ. 
ДЕМОГРАФИК ТРАНСФОРМАЦИЯ МОДЕЛИ 
 
12.1. Демографик ривожланиш муаммолари.
12.2. Инновациялар ва технологик бурилиш. 
12.3. Меҳнат бозори ва меҳнат муносабатларида инновацион 
стратегия.
 
12.1. Демографик ривожланиш муаммолари 
XXI асрнинг биринчи ярмидаги туб ўзгаришлар жамият тараққиётининг 
якуний мақсади ва асосий ҳаракатлантирувчи куч сифатида сайёрамиз аҳолиси 
динамикасида ҳам рўй беради. 
XXI асрдаги демографик инқироз икки хил бир-бирига зид келувчи 
тенденцияда акс этади. Айрим мамлакат ва цивилизацияларда табиат ва 
иқтисодиётга демографик таъсирнинг кучайиши, аҳоли бандлиги ва қашшоқлик 
каби муаммолар билан боғлиқ аҳоли сонининг ортиб бориш муаммоси давом 
этса; бошқа мамлакат ва цивилизацияларда аҳоли сонининг камайиши 
оқибатида аҳолининг ёш таркиби ёмонлашади ва унинг инновацион фаоллиги 
пасаяди. Ўртача башоратларга кўра 2050 йилга бориб ривожланаётган 
мамлакатлар аҳолисининг ўсиши 59 фоизни (энг юқори вариантда 90 фоиз) 
ташкил қилган бир пайтда ривожланган давлатлар (Европада аҳоли сони 
14фоиз, Японияда 17фоизга қисқаради) ва ўтиш давридаги мамлакатларда 
(Россияда 17фоиз, Украинада 22 фоиз, Эстонияда 34 фоиз, Болгарияда 31 фоиз, 
Руминяда 26 фоиз) аҳоли сони қисқаради. Ҳаттоки Хитой аҳолисининг ҳам 
2040 йилга бориб қисқариши кутилмоқда. 
Аҳоли сонининг қисқариши дунёнинг турли минтақаларида ўтган 
асрларда ҳам вақти-вақти билан кузатилган (масалан, Европада Рим империяси 

---

135 
қулагандан сўнг, XIII асрда «қора ўлим» даврида; Россияда мўғуллар босқини, 
ХХ асрда фуқаролар уруши даврида). Бироқ бу ҳолат биринчи бор узоқ 
муддатли ва барқарор тенденцияга айланиб, кейинги асрда бутун сайёрамизни 
ўзига хос эпидемия сифатида қамраб олиши мумкин. 
Ўртача умр узунлигининг ўсиши (ўтган даврларга нисбатан паст 
суръатларда бўлса ҳам) кутилаётган бўлишига қарамай, аҳолининг қариш 
тенденцияси ўринга эга бўлади (60 ёшгача ва ундан катта бўлган кишилар сони 
жаҳон миқёсида 121 фоизга ўсиб, жами аҳолининг 22,1 фоизини, мос равишда 
ривожланган давлатларда 67 фоиз ва 32 фоиз, ривожланаётган давлатларда 168 
фоиз ва 21 фоиз, Россияда эса 81 фоиз ва 33 фоизни ташкил этади). Аҳоли 
таркибида болалар ва ўсмирлар улуши учдан бир қисмга камаяди. 
Инсониятни яқин йилларда табиий-экологик муаммолар кутиб турибди. 
Бир томондан, аҳоли сони ва мос равишда унинг эҳтиёжлари тез суръатда ўсиб 
бориши аҳоли зичлиги ва унинг табиий ресурсларга муҳтожлигининг ўсишига 
олиб келади. Аҳолининг зичлиги 1950 йилда ҳар 1 кв.км га 19 кишидан 2000 
йилда 45 кишигача ўсиб, 2050 йилда бу кўрсаткичнинг 66 кишига етиши 
башорат қилинмоқда; бу кўрсаткичлар мос равишда Ҳиндистон учун 109; 308; 
427 кишини; Бангладеш бўйича 290; 821; 1824 кишини; Россия бўйича эса 6; 9; 
ва 7 кишини ташкил қилади. Бироқ гап фақат сайёрамизнинг бир қатор 
минтақалари аҳоли сонининг ортишида эмас, балки аввало минерал хомашё ва 
ёқилғи очиқ кон захираларининг етишмаслиги, кўплаб мамлакатларда чучук 
сувнинг етишмаслиги, ўрмонларнинг кесилиши ва ер майдонлари 
маҳсулдорлигининг пасайишидадир. Мутахассисларнинг ҳисоб-китобларига 
кўра, нефть ва газ ҳамда бир қатор рангли металларнинг маълум бўлган 
хазиралари яна бир неча йилга етади, холос. XXI асрнинг ўрталарига келиб бу 
муаммо кўплаб мамлакатлар учун долзарб аҳамиятга эга бўлади ва уни нархни 
ошириш билангина ҳал этиб бўлмайди. Жамиятнинг қазиб олинаётган ёқилғи 
ва хомашё, ўрмон ва сув ресурларига эҳтиёжини кескин камайтирувчи 
принципиал жиҳатдан янги қарорлар қабул қилиниши лозим.

---

136 
Табиий-экологик муаммоларнинг яна бир жиҳати бу атроф-муҳитнинг 
тобора ифлосланиб боришидир. 1980 йилдан 2019 йилгача жаҳон миқёсида 
атмосферага чиқариувчи СО
2
ҳажми 13,9 млрд. тоннадан 36,5 млрд. тоннагача – 
62,6 фоиз ёки аҳоли жон бошига мос равишда 3,4 тоннадан 3,8 тоннагача ўсди. 
Бу сайёрамизда «парник эффекти»нинг пайдо бўлиши ва иқлимда салбий 
ўзгаришларга сабаб бўлмоқда. 
2002 йилда Рио-де-Жанейро шаҳрида бўлиб ўтган Бутунжаҳон 
конференциясида, 2012 йилда Йоханнесбург шаҳрида барқарор ривожланиш 
концепциясига бағишланган анжуманда, шунингдек, давлатлар раҳбарияти ва 
ҳукуматлари миқёсида БМТ юбилей сессиясида маъқулланган «Мингйиллик 
ривожланиш мақсадлари»да ушбу муаммоларнинг ечимини топишга ҳаракат 
қилиб кўрилган. Бу мақсадлар 2025 йилгача бўлган даврни қамраб олади: 
 
қашшоқлик ва очликка барҳам бериш, очликдан азоб кечаётган 
аҳоли сонини икки баравар қисқартириш; 
 
бошланғич ўрта умумтаълимни таъминлаш; 
 
эркаклар ва аёллар тенг ҳуқуқлилигини таъминлаш ҳамда 
аёлларнинг ҳуқуқ ва имкониятларини кенгайтириш; 
 
болалар (5 ёшгача бўлган) ўлими сонини учдан икки қисмга 
қисқартириш; 
 
оналикни сақлашни яхшилаш, оналар ўртасида, ўлим сонини 
тўртдан уч қисмга қисқартириш; 
 
ОИТС тарқалишини тўхтатиш; 
 
экологик барқарорликни таъминлаш; 
 
табиий ресурсларни йўқотиш жараёнини тўхтатиш, тоза ичимлик 
сувига доимй эга бўлмаган кишилар сонини камайтириш; 
 
ривожланиш мақсадида глобал ҳамкорликни шакллантириш.