Oliy iqtisodiyot maktabi

2-bob Zamonaviy arab musiqa terminologiyasi

Arab tarixining IX — XIII asrlarida modal tizimlar haqida risolalar paydo boʻldi. O'shanda ham arab musiqashunosligida ikkita tizim aniqlangan: qadimgi yunon (pifagor) va Yaqin Sharq, ularning asosiy farqi tetrakordlar qanday bo'linganligi edi ²⁸.

Shunga asoslanib, arablar o'z tizimini yaratishda qadimgi yunonchadan boshqa manbaga tayangan yoki akkord ajratishning Pifagor tizimini ishlab chiqqan deb taxmin qilish mumkin. Ammo arab musiqachilari o‘zlarining musiqa nazariyasini, xususan, tonal tizimini islomgacha bo‘lgan davrdan to hozirgi kungacha arab sozanda va xonandalari orasida juda mashhur bo‘lgan ud cholg‘usi yordamida ko‘rsatib berganliklaridan shunday xulosaga kelish mumkin. Arab nazariyasi to'g'ridan-to'g'ri musiqiy asardan olingan bo'lib, bu amaliyot muqarrar ravishda yunon nazariyasidan va uning tetrakordlar bo'linishidan ajralib chiqishiga olib keldi.
Arab-islom o'rta asrlari musiqiy risolalarida bayon etilgan ikkala rejim tizimi (pifagor va arab) hozirgi zamon musiqa nazariyasi uchun hamon dolzarbdir. Oʻrta Sharq xalqlari musiqasining bugungi modal tizimlari aynan Safiaddin al-Urmaviyning nazariy talqiniga asoslanadi, u esa oʻz navbatida Pifagor tizimiga tayangan va uni oʻrganishda davom etgan.²⁹
Oʻrta Sharq xalqlari musiqasining modal tizimlari ilk bor al-Forobiy risolasida oʻz aksini topgan. Al-Farobiy tizimi asosida zamonaviy arab musiqa nazariyotchilari oktavani yigirma to‘rtta teng oraliqlarga bo‘lishni o‘z zimmalariga oldilar, bunda har bir tovush o‘ziga xos belgiga ega.
Arab tilining musiqiy atamalarini tahlil qilishga kirishdan oldin terminologik tizimni aniqlab olish zarur. V.P.Danilenkoning fikricha, terminologik tizim deganda mazmuni va aloqalari bir bilim sohasi chegaralari bilan yopilgan, o‘z navbatida bir terminologik sohani tashkil etuvchi belgilar tizimi tushuniladi.³⁰
Arab tilining hozirgi musiqiy-terminologik tizimi musiqa bilimi va amaliyoti sohasidagi maxsus atamalar majmuidir. Arab tilidagi musiqa terminologiyasining asosiy xususiyati boshqa tillardan lug‘at o‘zlashtirishdir. V. G. Lebedevning so'zlariga ko'ra ³¹, tarixning turli davrlarida arab tili fors va yunon kabi tillarning lug'at boyligi bilan to'ldirilgan. Qarzga olingan so'zlar ko'pincha muayyan ob'ektlar yoki hodisalarni nomlaydigan otlar edi. A. A. Mustafoyeva arab tilining har qanday terminologik tizimining asosiy belgilari sifatida qarz olish va shevaga kirib borishni ataydi.³²
Arab musiqa va terminologik tizimi klassik davrda qo'shni hududlar tillaridan olingan lug'atni hanuzgacha olib boradi, ammo bugungi kunda ingliz tilidan romano-german kelib chiqishi atamalarining ustunligi sababli maxsus so'zlar o'zlashtirilmoqda. Evropa musiqiy makon.
Evropa musiqiy an'analaridan olingan katta miqdordagi lug'atga qaramay, arablar g'arbiy nota yozuviga to'liq o'ta olmadilar. Bunga qarshi argumentlardan biri, H.H.Tumaning fikricha, u arab musiqasining mikroton, maqom, taksim va ajnas kabi ayrim hodisalarini ifodalovchi maxsus soʻz va belgilarning chegaralanganligi, bu haqda keyinroq toʻxtalib oʻtamiz. ³³Arab musiqasining Yevropa rejim va intervallar tizimi orqali yozma transkripsiyasi har doim noto'g'ri va to'liq bo'lmasligi xavfini tug'dirgan.

2.1 Maqom hodisasi ( ạhrẗ ạlmqạmạt )

Maqom so'zi ( mqạm , pl. mqạmat ) so‘zma-so‘z ma’noda mavqe, mavqe, joy ma’nosini bildiradi . Arab musiqasida maqom — gʻarb terminologiyasi tilida oktavani tashkil etuvchi ³⁴musiqiy turkum yoki ketma-ket ohanglar majmui. Aks holda, maqom mavzu va ritmik rivojlanishning qat'iy belgilangan va mustahkam qonun-qoidalariga ega bo'lgan tonallik va ritmik modeldir. ³⁵Maqom tizimining boshqa modal sistemalardan oʻziga xos xususiyati mikrotonal yoki mikroxromatik intervallarning teng boʻlmaganligidir. Maqom hodisasi arab sanʼati musiqasida markaziy oʻrin tutadi va barcha vokal va cholgʻu janrlari zamirida yotadi. Dunyoviy musiqa ham, muqaddas musiqa ham maqomga asoslangan.

Avval aytib o‘tganimizdek, ovozning o‘lchovdagi o‘rnini belgilashda “maqom” atamasini birinchi bo‘lib Safiaddin al-Urmaviy ishlatgan. Arablarning musiqa nazariyasidagi terminologik belgilar fors va arab anʼanalari bir-biri bilan chambarchas bogʻliq boʻlgan davrda ildiz otgan. Shuning uchun maqom va notalarning aksariyat belgilari fors tilidandir.
Dastlab, al-Urmaviy aniqlagan 12 maqom quyidagi nomlarga ega boʻlgan: “ ash aq ( ʿsẖạq ), nawa ' ( nwỦ ), b ū sl ī g ( bwslyẗ ) , r ā st ( rạst ), ' ir ạ q . ), isfah ā n ( ạsfhạn ), zir ā fkan ( zyrạfkan ), buzurg ( bzr ḯ ) , zangūla ( zn ắw lh ) , rahawi ( rạhwy ) , huseyn ( ạḥy ) , huseynij zy ) (B ilova) . Birinchi maqomlarning nomlari yoki ularning musiqiy xususiyatlari bilan bog‘liq: fors tilida navo ohangdor, buzurg. katta tashvish; yoki ayrim hududlar bilan (Iroq, Isfahon, Hijoz).³⁶
Hozirgi vaqtda musiqa amaliyotida eng mashhur maqomlar:

Zang	r a st	rạst
Nikriz	nikriz	nkryz
Bayat	bay ā t	byạt
Nahavand	nahavand	nhund
" Ajam	' ajam	ʿjm
kurd	kurd	kurd
Hijoz	hijoz _ _	ḥjạz
Sika	sikahh _ _	sykạh

Birgalikda sanab o‘tilgan maqomlar maqomlar guruhini yoki oilasini tashkil qiladi. ' a'ilat _ _ al - maq ā m ā t ( ʿạạlẗ ạlmqạmat ). Shuningdek, maqom ṣ ab ā ( ṣbạ ) kabi nomli oilaga kirmaydigan maqomlar ham bor .

Maqom tovushlarining qaysi uslubi uning nomini belgilaydi.
Maqomlarning har biri oʻz navbatida bir necha ajn ā s ( ạ̉jnạs ), sg.dan iborat. h. jins ( jns ), yunon jinsidan olingan turkum, tur ³⁷) parcha, har qanday maqomning uch, kamroq toʻrt, besh tovushdan iborat boʻlgan va arab musiqasida asosiy ohang birligini ifodalovchi qismi. Har bir jinsida tonik bor³⁸ asosiy melodik urg'uning notasi, ohangning aniqligi uchun qaytariladigan tovush ³⁹. J. Faraj va Abu Shumaysning “Arab musiqasi ichida: 20-asrda arab maqomlari va nazariyasi” (“ Ichkarida ”) monografiyasiga asosan arabcha Musiqa : XX asrda arab maqomi ijrosi va nazariyasi”), arab tilida tonik soʻzi qar ā r ( qrạr ) bilan ifodalanadi, rus tiliga tarjima qilingan pastki yoki pastki nuqta, musiqa terminologiyasi mazmunidagi tovush yoki darajat . al - ruk ū z ( drjẗ ạlrkwz ) tayanch nuqtasi, to'xtash nuqtasi, bu ham tonik tushunchasiga va har bir jinsi shimning birinchi notasini belgilashga mos keladi. ⁴⁰Ikkala atama ham musiqa amaliyotida keng qo'llaniladi.
faṣl ( fṣl ), tom ma'noda "qism" atamasi bilan ifodalanadi va birinchi maqom nomi bilan ataladi: masalan, rast, bayat yoki hijoz.
Bir jindagi yana bir muhim ohangdor urg'u notasi (tonikdan tashqari) ikkinchi ginning birinchi notasi ghamm ā z ( gymạz ) dir .
Maqomning improvizatsiya cholgʻu muqaddimasi taqs ī m ( tqsym ) dir. Taqsim odatda maqom musiqiy fikrning yanada ritmik ifodasiga erkin kirish tarzida ijro etiladi .
Maqomlarda sharq musiqasining asosiy sifatlari aks etadi. Ularning o‘ziga xosligi ijodiy fikr erkinligi va improvizatsiya mahorati bilan musiqa san’atining belgilangan qoidalariga qat’iy amal qilish uyg‘unligidadir.