Oliy Ta’lim fan va innovatsiyalar vazirligi Abdulla Qodiriy nomidagi

1.2. Maktabgacha yoshdagi nutqni rivojlantirish xususiyatlari
Maktabgacha yosh - bu erta va boshlang'ich maktab yoshi o'rtasidagi o'rinni egallagan bolalik davri - 3 yoshdan 7 yoshgacha. Odatda ular kichik (3 - 4 yosh), o'rta (4 - 5 yosh) va katta (5 - 7 yosh) farqlanadi.
D.B. Elkoninning ning so'zlariga ko'ra so'zlariga ko'ra, maktabgacha yosh uning markazida ham, kattalar atrofida ham, uning funktsiyalari, vazifalari atrofida aylanadi. Voyaga etgan kishi umumlashtirilgan shaklda ijtimoiy munosabatlar tizimida ijtimoiy funktsiyalarning tashuvchisi sifatida harakat qiladi.
Keling, maktabgacha yoshdagi davrlarni batafsil ko'rib chiqaylik.
Kichik maktabgacha yosh jismoniy va aqliy rivojlanishning yuqori intensivligi bilan ajralib turadi. 
Bolaning faolligi oshadi, uning maqsadga muvofiqligi oshadi. Bu yoshning eng muhim yutug‘i shundaki, bolaning harakatlari maqsadli xarakter kasb etadi, lekin diqqatning beqarorligi, xatti-harakatlarning shakllanmagan o‘zboshimchaligi tufayli bola bir narsani boshqasiga qo‘yib, tezda chalg‘itadi. 
Bu yoshda kattalar bilan muloqot qilish ayniqsa muhimdir.
Hayotning beshinchi yili - bu bolaning tanasining intensiv o'sishi va rivojlanishi davri. O'rta maktabgacha yoshdagi bolalarning muhim aqliy neoformatsiyasi - bu ongda ob'ektlar, ushbu ob'ektlarning umumlashtirilgan xususiyatlari, ob'ektlar va hodisalar o'rtasidagi aloqalar va munosabatlar haqidagi g'oyalar bilan ishlash qobiliyati. Hayotning beshinchi yilida bolalar izchil nutqni faol o'zlashtiradilar.
Katta maktabgacha yoshda shaxsning intellektual, axloqiy-irodaviy va hissiy sohalarining jadal rivojlanishi kuzatiladi. Shaxs va faoliyatning rivojlanishi yangi fazilatlar va ehtiyojlarning paydo bo'lishi bilan tavsiflanadi: bola bevosita kuzatmagan ob'ektlar va hodisalar haqidagi bilimlar kengayib bormoqda. Bolalar ob'ektlar va hodisalar o'rtasidagi mavjud aloqalarga qiziqishadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishda ikki tomon ajralib turadi: so'z boyligining miqdoriy o'sishi va uning sifatli rivojlanishi, ya'ni. so'zlarning ma'nosini o'zlashtirish.
Maktabgacha yosh - so'z boyligini tez boyitish davri. Uning o'sishi hayot va tarbiya sharoitlariga bog'liq, shuning uchun adabiyotda bir xil yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalarning so'zlari haqidagi ma'lumotlar juda katta farq qiladi. Birinchi ma'noli so'zlar hayotning birinchi yilining oxiriga kelib bolalarda paydo bo'ladi. Zamonaviy mahalliy metodologiyada yiliga 10-12 so'z norma hisoblanadi. Nutqni tushunishning rivojlanishi asosan faol lug'atdan oldinda. Bir yarim yildan so'ng faol so'z boyligini boyitish tez sur'atlar bilan sodir bo'ladi va hayotning ikkinchi yilining oxiriga kelib u 300-400 so'zni, uch yoshga kelib esa 1500 so'zga yetadi. 
Lug'atni rivojlantirishda katta sakrash nafaqat kattalar nutqidan so'zlarni olish, balki so'zlarni shakllantirish usullarini o'zlashtirish tufayli ham sodir bo'ladi. Lug'atni rivojlantirish so'zlar hisobiga amalga oshiriladi, yaqin atrof-muhit ob'ektlarini, ular bilan harakatlarni, shuningdek, ularning individual xususiyatlarini bildiruvchi. Keyingi yillarda ishlatiladigan so'zlar soni ham tez o'sadi, lekin bu o'sish sur'ati biroz sekinlashadi. Hayotning uchinchi yili - faol so'z boyligining eng katta o'sishi davri. 4 yoshda so‘zlar soni 1900 taga, 5 yoshda 2000 tagacha 2500 taga, 6 yoshda 7 yoshda 3500 tagacha 4000 ta so‘zga yetadi. Bu yosh davrlarida lug'at tarkibidagi individual farqlar ham kuzatiladi.
D.B.ning so'zlariga ko'ra. Elkonin, lug'atdagi farqlar "aqliy rivojlanishning boshqa sohalariga qaraganda ko'proq". Hayotning uchinchi yili - faol so'z boyligining eng katta o'sishi davri.
4 yoshda so‘zlar soni 1900 taga, 5 yoshda 2000 tagacha 2500 taga, 6 yoshda 7 yoshda 3500 tagacha 4000 ta so‘zga yetadi. Bu yosh davrlarida lug'at tarkibidagi individual farqlar ham kuzatiladi. 
D.B. Elkonining so'zlariga ko'ralug'atdagi farqlar "aqliy rivojlanishning boshqa sohalariga qaraganda ko'proq". Hayotning uchinchi yili - faol so'z boyligining eng katta o'sishi davri. 4 yoshda so‘zlar soni 1900 taga, 5 yoshda 2000 tagacha 2500 taga, 6 yoshda 7 yoshda 3500 tagacha 4000 ta so‘zga yetadi. 
Bu yosh davrlarida lug'at tarkibidagi individual farqlar ham kuzatiladi. D.B.ning so'zlariga ko'ra. Elkonin, lug'atdagi farqlar "aqliy rivojlanishning boshqa sohalariga qaraganda ko'proq".
Ot va fe'llar soni ayniqsa tez ortadi, ishlatiladigan sifatlar soni sekinroq o'sadi. Bu, birinchidan, tarbiya sharoiti (kattalar bolalarni predmetlarning belgi va sifatlari bilan tanishtirishga unchalik ahamiyat bermaydilar), ikkinchidan, sifatdoshning nutqning eng mavhum qismi sifatidagi xususiyati bilan izohlanadi.
Biroq, lug'atning o'zining miqdoriy to'planishi emas, balki uning sifat jihatidan rivojlanishi - so'zlarning ma'nolarining rivojlanishi muhim, L.S. Vygotskiy "ulug'vor murakkablik" ni ifodalaydi¹⁰.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda nutqni rivojlantirish jarayoni davom etmoqda - ular o'z ona tilini o'zlashtiradilar. Bunga to'rt, etti yoshli bolaning turmush tarzida sodir bo'layotgan sezilarli o'zgarishlar yordam beradi. Mustaqillikning dastlabki shakllarini o'zlashtirgan bola tezda hissiy va amaliy tajribasini to'playdi. Bolaning faoliyati tobora rang-barang va mazmunli bo'lib bormoqda: ijodiy va didaktik o'yinlar, rasm chizish, sanash, maxsus nutq darslari, shuningdek kundalik hayotda kattalar bilan kundalik muloqot. Nutq ularning faoliyatining barcha turlariga hamroh bo'ladi: kuzatish va rasm chizish, musiqa darslari va hisoblash, mehnat va o'yinlar.
Hayotning beshinchi yilida bolalar ertak yoki qisqa hikoyaning oddiy syujetini tushunadilar. O'rta maktabgacha yoshdagi bola, agar bu hikoya tushunarli bo'lsa va bolaga tanish bo'lgan tasvirlar asosida qurilgan bo'lsa, hikoyada aytilgan odamlarni, ularning xatti-harakatlarini, kechinmalarini aniq tasavvur qilishi mumkin.
Erta maktabgacha yoshda bolaning nutqi hali ham aniq vaziyat xarakterini saqlab qoladi. U ifodali, parcha-parcha (A.M. Leushina). Suhbatdoshiga ko'rgan, hissiy tajribalarni keltirib chiqargan narsa haqida gapirganda, uch-to'rt yoshli bola qisqa, singan jumlalar bilan gapiradi, hikoyaning ko'p qismlarini imo-ishoralar va vizual harakatlar bilan almashtiradi. Narsa yoki shaxs nomlarini olmoshlar bilan almashtirib, suhbatdoshning o‘zi voqea guvohi bo‘lganiga ishonch hosil qilgandek gapiradi. Bolalar sayrda, ekskursiyada, bog'da, daryoda ko'rganlari haqida qanchalik ko'p gapirsa, ularning izchil nutqi shunchalik tez rivojlanadi.
So'zlashuv izchil va ifodali nutqning rivojlanishi ichki nutqning shakllanishi bilan chambarchas bog'liq.
So'zlashuv savodli nutqining asosi va ichki rejasini tashkil etuvchi ichki nutq ovoz chiqarib aytilgan gaplarni rejalashtirish, oldindan bilish funktsiyasini bajaradi.
Bolaning o'ziga qaratilgan nutqi tashqi so'zlashuv nutqining ichki nutqqa o'tishidir. Bu o'tish bolada uning amaliy muammoli faoliyati sharoitida, bajarilayotgan harakatni tushunish va uni qandaydir amaliy maqsadga erishishga yo'naltirish zarurati va zarurati tug'ilganda amalga oshiriladi.
Adabiyotlar shuni ko'rsatdiki, so'zlashuv nutqidan ichki nutqqa o'tish muammoli-amaliy vaziyatda sodir bo'ladi va to'rt-besh yoshli bolada sodir bo'ladi.
Maktabgacha tarbiyachilar bolalar nutqini rivojlantirishga haqli ravishda katta ahamiyat berishadi, unda bolaning umumiy madaniyatini oshirish sharti, uning aqliy, axloqiy va estetik rivojlanishi sharti hisoblanadi. Bola nutqining sofligi, savodliligi, izchilligi uning bilim olishga tayyorligining shartlaridan biridir. Shuning uchun biz nutqni rivojlantirish usullarini batafsil ko'rib chiqamiz.