Oliy talim, fan va innovatsiyalar vazirligi denov tadbirkorlik va pedagogika instituti

Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, 3 ta bob, 6 ta mavzu, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar roʼyxatidan iborat. Fransiyada sodir bo’lgan hodisalarni tahlil qilish O’rganish kurs ishining asosiy maqsadi hisoblanadi.
I BOB. XVIII asrda fransiya rivojlanishidagi asosiy omillar Fransiyaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi.
1.1 Fransiya taraqqiyotining asosiy yo’nalishlari. XVII asrning ikkinchi yarmida Fransiya Yevropadagi markazlashgan yirik nmamlakatlardan biri edi. 30 yillik urushdagi g’alaba Fransiyaning Yevropadagi xarbiy-siyosiy axvolini birmuncha yaxshiladi. Fransiya agrar mamlakat bo’lib, 28 million axolisi bo’lib, 90% kristyan dexqonlardan iborat edi. Mamlakatda manufakturalar ko’paya boshladi, asosan to’qimachilik maxsulotlari ishlab chiqarish rivojlandi. Fransiya sanoati asosan zeb-ziynat buyumlari, qimmatbaxo materiallar, soatlar, vino va boshqa maxsulotlar ishlab chiqarar edi. Qog’oz, kitob, qurol-yarog’ manufakturalari vujudga kelib, rivojlana boshladi. Fransuz dvoryani sanoat va savdo bilan (Angliya dvoryanidan farqli) shug’ullana olmas edi. Bu davrdagi ilk fransuz burjuaziyasi (XVII asrda) kuchsiz bo’lib, siyosiy mustaqillik uchun intilmas, absolyutizmning madadiga muxtoj edi. XVII asrning ikkinchi yarmi Fransiyada absolyutizmga qarshi kurash bilan o’tdi. Lyudovik XIII ning ( 1615-1643 yillar) xukmronligi davrida cardinal Rishel`e (1624-1642 yillar) tomonidan , Lyudovik XIV ning (5 yosh, onasi Anna Avstriyskaya 1643-1661 yillar) xukmronligi davrida, uning regenti italiyalik Mazarini tomonlaridan mamlakat boshqarildi<sup>3</sup>.
Rishel’e va Mazarini xam absolyutizm siyosatini olib borganlar. Bu esa barcha tabaqalarning noroziligini vujudga keltirdi. Yangi soliqlar qabul qilish masalasida kelishmovchiliklar chiqqanda, Parij parlamentidan ikki a`zo qamoqqa olinadi. Bunga javoban Parijliklar minglab barrikadalar quradilar. Bu barrikadalar Fronda deb ataladi. Birinchi «Parlament frondasi» 1648-1649 yillarda, ikkinchi «Shaxzodalar frondasi» 1650-1653 yillarda yuz berdi. Ammo bu ikkala fronda xam Mazarini tomonidan bostirilgan. 1661 yilda Mazarini vafot etdi va Lyudovik XIV mamlakatni mustaqil idora qila boshladi. Aynan uning davrida fransuz absolyutizmi o’zining eng yuqori cho’qqisiga chiqdi va «Oltin davr», «Lyudovik XIVning davri» nomlarini oldi.Uning davrida markazlashtirish jarayoni jadallashib, qirol xokimiyati yanada kuchaydi. Lyudovik XIV ni 54 yillik qirolligining 33 yili urushlar bilan o’tdi, ammo bosh maqsad Yevropada gegemonlikka erishishga muvaffaq bo’linmadi.To’xtovsiz davom etgan urushlar mamlakatni xonavayron qildi. Mamlakat axolisi XVII asr so’ngida 15 million bo’lsa, XVIII asr boshlarida 12 million qoldi. 1701-1714 yillarda Ispaniya vorisligi uchun bo’lgan urushda, kamizarlar (oq ko’ylaklilar,englar) qo’zg’olonlari to’xtagani yo’q.
Mamlakatning iqtisodiy og’ir axvoli burjuaziya, dvoryanlar va mexnatkashlarning noroziliklarning kuchayishiga sabab bo’ldi. Iqtidorli iqtisodchi Kol’berning urunishlari, Yangi mustamlakalarni egallash uchun tuzilgan savdo kompaniyalari xam yordam bermadi. Lyudovik XIV vafotidan so’ng taxtga uning nevarasi 5 yoshli Filipp Orleanskiy chiqib, taxtni 8 yil boshqardi. Ammo Yangi xukumat xam mamlakatni iqtisodiy krizisdan olib chiqib keta olmadi. XVIII asrning 40-60 yillarida Fransiya Prussiya tomonidan turib Avstriya bilan (1740-1748 yillar) urush olib bordi, Angliyaga qarshi 7 yillik urushda (1756-1763 yillar)qatnashdi, bu esa mamlakat axvolini og’irlashtirdi⁴. Urushlar oqibatida Fransiya Yangi dunyo va Xindistondagi barcha mustamlakalaridan maxrum bo’ldi. Fransiya absolyutizmi va uning tushkunlikka uchrashi yanada kuchaydi. Agar Lyudovik XIV davri «Davlat mening o’zim» usulida davlat boshqarilgan bo’lsa, Lyudovik XV davri «Bizdan so’ng nima bo’lsa bo’lar» qabilida davlat boshqarildi. Uning davrida bazmu jamshidlar, tekinxo’r saroy aristoqratiyasini saqlash uchun ulkan mablag’lar sarflandi. Shunga qaramay XVIII asrning o’rtalaridan Fransiyada sanoat, savdo, qishloq xo’jaligi rivojlandi⁵. 1790 yili axoli 26 million kishiga yetdi, qishloq axolisi jami axolining 84%ni tashkil qilgan edi. Fransiyadagi ayrim dvoryanlar xo’jalikni kapitalistik asosda yuritish yo’liga o’tdilar. Dexqonlarga 40% yerlar senziva (abadiy merosiy mulk) shaklida qarashli bo’lib, dexqon bu yerdan keta olmas edi, sen’or uning xaydashi yoki yerdan maxrum qilishi mumkin emas edi. Dexqon shaxsan erkin va ko’pdan ko’p qadimgi urf-odatlar orqali: (o’lik qo’llar, shampar, natural soliq, cherkov solig’i, yo’l, ko’prik solig’i va xokazo ) shaxsan qaram edi. Shunga qaramay Fransiya iqtisodida sanoat muxim rol o’ynay boshladi. Tashqi va ichki savdo rivojlandi, yirik manufakturalar vujudga kela boshladi, savdo va sanoatchilar tabaqalarining iqtisodiy, ijtimoiy mavqei kuchaya boshladi. Ammo Fransiyada savdo va sanoatining rivojlanishiga absolyutizm, imtiyozli qirol manufakturalari, yagona og’irlik va o’lchov birliklarining yo’qligi, ichki bojxonalar, umum Fransuz bozorining shakllanmaganligi, feodal tartib sarqitlari to’sqinlik qilar edi. XVIII asr ikkinchi yarmida Fransiyada sanoatchilar, dvoryanlar, dexqonlar va ishchilarning ommaviy noroziligi kuchayadi. Ular imtiyozli tabaqalashtirishni yo’qotishni talab qildilar.
1788 yilning baxoridan Fransiyada kuchli xalq xarakati keng quloch yoydi, qo’zg’olonlar odatiy xolga aylanib qoldi. Nashriyot senzuradan ozod qilinib, juda ko’plab broshyuralar bosmaxonadan chiqdi. 1789 yilning 5 mayida Versal`da «General shtatlar» chaqirildi. Birinchi tabaqa : ruxoniylar 291 ta, ikkinchi tabaqa: 270 ta deputat dvoryanlardan, uchinchi tabaqa : 578 ta yer egalari, savdogarlar, sanoatchilar, intelligentsiya vakillaridan tashkil topgan edi<sup>6</sup>. To’rtinchi tabaqa yo’q edi. Uchinchi tabaqa 17 iyunda «Millat yig’ilishi» (majlis,400 ta deputat) e`lon qilib, agar uni tarqatib yuborilsa, xalqni soliqlarni to’lamaslikka chaqirdilar. 9 iyulda barcha tabaqalar «Millat majlisiga» yig’ilib, o’zlarini «Ta`sis majlisi» deb e`lon qildilar. Qirol revolyutsiyani bostirish uchun yollanma xarbiy qo’shinini shaxarga kiritmoqchi bo’ldi. 12-13 iyulda g’alayonlar kuchayib, 14 iyulda xalq invalidlar uyiga bostirib kirib, qurollandi va Bastiliya qal`asini xujum bilan egalladi. Xujumda 662 kishi qatnashgan. Absolyutizm ag’darilib, dvoryanlar emigratsiyasi boshlandi, Fransiyada kuchli xalq ko’tarilishlari boshlandi. Bundan qo’rqqan «Ta`sis majlisi» 1789 yilning avgustida 2 ta muxim qonun aktlarini e`lon qildi: imtiyozli tabaqalar bekor qilindi, davlat soliqlarini to’lashda xamma tenglashtirildi. 26 avgustda majlis tomonidan «Inson va fuqarolik xuquqlari deklaratsiya»sini e`lon qilinishi kata revolyutsion axamiyatga ega edi va bu yon berishlar siyosatini boshlanganligini bildirar edi. Qonun oldida barchaning tengligi, so’z, matbuot, vijdon erkinliklari, xavfsizlik xuquqi va boshqa xuquqlar e`lon qilindi. Ta`sis majlisida markiz Lafayet va graf Mirabo katta rol o’ynadilar. 1790-1791 yillarda majlis merosiy dvoryanlik instituti, dvoryan gerblari va titullarini bekor qildi, ichki bojxonalar yo’qotilib, sex sistemasi, Davlat reglamentatsiyasi bekor qilinib, tadbirkorlikka keng yo’l berildi. Stachkalarni uyushtirish va o’tkazishni ta`qiqlash qonuni e`lon qilindi⁷. 1791 yilning sentyabrida Ta`sis majlisi konstitutsiyani ishlab chiqarishni yakunladi. Barcha fuqarolar aktiv (25 yoshga to’lgan erkaklar, 3 livr miqdorida soliq to’lovchi, saylash xuquqiga ega) va passiv (saylov xuquqi yo’q) fuqarolarga bo’lindi. Konstitutsiya Fransiyada konstitutsion monarxiya tuzumini o’rnatdi, birpalatali qonun chiqaruvchi yig’ilish qonun chiqaruvchi xokimiyatga, ijroiy xokimiyat monarx vorisi va u tayinlagan ministirlarga tegishli bo’ldi. Fransiya 83 ta departamentga bo’lindi. 1791 yilning 21 iyunida Lyudovik XVI Parijdan Varennga qochmoqchi bo’ldi, u Avstriya armiyasidan madad olmoqchi edi.
Ammo sir ochilib, qirol qo’lga tushadi, xalq uni sotqin deb atay boshlaydi. Natijada siyosiy maqsadlarda: fel’yanlar, kordel’erlar, yakobinchilar (monastir nomlaridan olingan, Avliyo Yakov, kordel’erlar - belga arqon bog’lovchilar, fel`yanlar- yirik moliyachilar, boylar) kabi klublar vujudga keldi. «Xalq do’sti», «Papasha Dyushen» gazetalari katta g’oyaviy ta`sirga ega edi. 1792 yilning fevralida Avstriya va Prussiya revolyutsion Fransiyaga qarshi ittifoq tuzdilar. Qirol, jirondistlar urush tarafdorlari bo’lib, fel`yanlarning ba`zilari va yakobinchilar urushga qarshi edilar. 1792 yilning 20 aprel kuni Fransiya Avstriyaga urush e`lon qildi . 1792 yilning 10 avgustida xalq qo’zg’olon ko’tardi. Natijada qo’zg’olonchilar Parijni egallab, Parij kommunasini tuzdilar. 13-avgustda qirol oilasi bilan Tyuil’ri saroyidan Tampl` qasriga qamaldi. 11 avgust dekretiga ko’ra fuqarolarning aktiv va passivlarga bo’linishi bekor qilinib, janob o’rniga grajdanin so’zi ishlatila boshlandi<sup>8</sup>. 21 yoshli erkaklar saylov xuquqiga ega bo’ldilar. 1792 yilning 17 avgustida doktor J.Gil’otin gil’otinani yaratdi va qurdi. Konstitutsion monarxiya tarafdorlari xokimiyatdan chiqarilib, kommunarlar xokimiyatga chiqdilar, ko’plab dekretlar qabul qilindi, ammo amalga oshmadi. 20-sentyabrda Val’mi yonida revolyutsion armiya avstriya va pruss qo’shinlarini mag’lubiyatga uchratdi, bu galabaning axamiyati katta bo’ldi, «Kulbalarga tinchlik, saroylarga urush» shiorini o’rtaga tashladi. 1792 yilning 20 avgustida Konvent ochildi. Jirondistlar 165 ta, montan’erlar 110 ta o’rin egallashdi, 500 ta gruppirovkalarga kirmagan vakillar «botqoq» nomini olishgan. 21 avgustda Konvent qirol xokimiyati tugatilganligi xaqidagi dekretni e`lon qildi, 22 avgustda Fransiya respublika deb e`lon qilindi.