Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti

2.2 Pillaning kimyoviy tuzilishi
Ipak tolasi asosan ikki xil polimerik oqsillardan iborat: fibroin va seritsin. Ipak tolasini tashkil etuvchi ikkita fibroin bir-biriga seritsin bilan bog’langan. Seritsin va fibroin turli xil aminokislotalardan iborat, ammo fibroindan farqli o’laroq, seritsin suvda eriydigan oqsildir. Ipakchilik sanoatida seritsin pilla yuvish jarayonida yuviladi. Faqat fibroin tolasi ishlatiladi.
Seritsin asosan ipak qurti pillasidan (ayniqsa Bombyx mori va boshqa turlardan) chiqarilgan glitsin, serin, aspartik kislota va treonin aminokislotalaridan tashkil topgan oqsildir. Seritsin - iqtisodiy hayotiylikka ega bo’lgan biomoslashuvchan material bo’lib, u o’zining potentsial o’zaro bog’liqlik reaktsiyalari tufayli osongina ishlab chiqilishi mumkin. Bundan tashqari, Seritsin o’ziga xos biologik xususiyatlarga ega bo’lib, uni o’simtaga qarshi, mikroblarga qarshi vositalar, antioksidantlar va to’qimalarni tiklash uchun iskala sifatida, shuningdek tartibga solish bilan bog’liq bo’lgan molekulyar mexanizmlarda ishtirok etish kabi bir nechta biomedikal ilovalar bilan farmatsevtik formulalarning tarkibiy qismi sifatida foydalanishga imkon beradi. Transkripsiya omillari, yallig’lanish signalizatsiya molekulalarining kamayishi, apoptozni rag’batlantirish, migratsiya va mezenxima hujayralarining ko’payishi. LiCl / DMSO seritsinning yaxshi erituvchisi ekanligi va suvsiz sharoitda uning ko’p miqdordagi godroksil guruhlarini bir hil modifikatsiya qilish uchun foydali ekanligi aniqlangan. Seritsin tibbiyot, farmatsevtika va kosmetologiya kabi bir qator sohalar uchun muhim moddadir. Shuning uchun turli sohalarda foydalanish uchun uning tarkibini ajratib olish va o’rganish muhimdir. Ipak tabiiy tolalar orasida oqsilga eng boy hisoblanadi. Ipak, pilla tolasi yupqa, mustahkam, yaltiroq, uchqunli tola.
Ipak - bu ba’zi hasharotlarning maxsus oqsil bezlari tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulot. Asosan tut barglari bilan oziqlanadigan ipak qurti sanoat uchun katta ahamiyatga ega, chunki ipak qurtining tanasida turli xil aminokislotalardan iborat suyuqlik to’planadi. Bu suyuqlik ipakni tashkil etuvchi oqsillarni - fibroin va seritsinni (ipak yelim) hosil qiladi. Bu fibroin tolalari seritsin bilan birga yopishtirilgan. Ipak hosil bolishi jarayonida 20-30 makromolekulalar mikrofibrillalar bilan, mikrofibrillalar esa fibrillalar bilan bog’lanadi. Ipak - ipak qurti pillasini o’rab turgan ikkita fibroin tolasidan iborat bo’lib, ular bir-biriga yopishtirilgan va seritsin (ipak yelimi) bilan qoplangan. Ipak tolasi tarkibida 70-75% fibroin (suvda erimaydigan oqsil), 20-25% seritsin (suvda eriydigan oqsil), 2-3% turli minerallar, 1-1,5% mum va moylar mavjud.
Ipak fibroin va seritsinning tarkibi 18 turdagi aminokislotalarning kombinatsiyasini o’z ichiga oladi. Ipakning asosiy komponentlari glitsin, alanin, tirozin va serindir. Seritsin tarkibida ko’p miqdorda serin, aspartik kislota va glutamik kislota, shuningdek, glitsin, treonin va lizin mavjud. Seritsin tarkibida gidrofob aminokislotalarga qaraganda ko’proq hidrofil aminokislotalar mavjud. Seriyadagi gidrofil guruhi bo’lgan aminokislotalar 76,33% gidrofobik guruh esa 24,67% ni tashkil qiladi. Gidrofil guruhga kiruvchi aminokislotalarga serin, triolin, aspartik va glutamik kislotalar kiradi.Ipak oqsillari tarkibida 0,7% dan ortiq kaliy, kalsiy, kremniy, stronsiy, fosfor, temir, mis va boshqa noorganik elementlar mavjud.
Seritsinning kimyoviy formulasi C₁₆H₂₅N₅O₈. Seritsin C ning elementar tarkibi 44,32-46,29%; H-5,72-6,42%; N - 16,44-18,33%; O-30,35-32,5%; S-0,15%. Tuzilishi bo’yicha seritsin oqsil bo’lib, seritsin molekulasidagi alohida aminokislotalarni bog’lash usuli hozircha noma’lum. Chiqishdagi aminokislotalarning miqdori taxminan 88% ni tashkil qiladi.
Seritsin gidroksaminokislotalarning, ayniqsa serinning yuqori miqdori bilan ajralib turadi. Dikarbon bir qator aminokislotalar va diaminokislotalarda fibroinga qaraganda ko'proq, ammo tarkibida oltingugurt bo'lgan aminokislota sistin ham mavjud. Seritsin va fibroinning tarkibi o’xshash, ammo seritsinning tuzilishi biroz tartibsiz, kristallanish kamroq. Seritsin va fibroin bir-biridan quyidagi farqlovchi xususiyatlarga ega.