Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti

1.2 “T” guruhiga kiruvchi infektsiyasining davolashda ishlatiladigan dori – vositalari
T(toxoplasmosis) – Toksoplazmoz zoonoz protozoal kasallik bo’lib, surunkali kurs, klinik ko’rinishlarning polimorfizmi bilan tavsiflanadi, asosan markaziy asab tizimi, ko’rish organlari, jigar va o’pkaga ta’sir qiladi Qo’zg’atuvchisi Toxoplasma gondii (Protozoa kenjaligi, Apicomplexxa turi, Coccidia turkumi, Eimeruna turkumi, Eimeriidae oilasi). Toksoplazmoz odam va hayvonlarda rivojlanishning bir necha bosqichlaridan o’tadi: trofozoit (endozoit, taxizoit), kista (sistozoit, bradizoit) va kista. 4 – 7 x 2 - 4 mikron o’lchamdagi trofozoitlar shakli yarim oyga o’xshaydi. Kistlar 100 mikrongacha bo’lgan zich qobiq bilan qoplangan. Kistalar oval, diametri 10-12 mikron. Genotiplash bo’yicha toksoplazma shtammlarining uch guruhi ajratiladi. Birinchi guruh vakillari hayvonlarda konjenital toksoplazmozni keltirib chiqaradi. Odamlarda toksoplazmaning ikkinchi va uchinchi guruhlari shtammlari aniqlanadi va oxirgi guruh vakillari OIV infektsiyasi bo’lgan bemorlarda ko’proq topiladi. Toksoplazmoz rivojlanishining turli bosqichlarining antigenik tuzilishi aniqlandi va trofozoitlar va kistalar faqat ularning har biri uchun umumiy va o’ziga xos antijenlarga ega ekanligi aniqlandi. Toksoplazmoz majburiy hujayra ichidagi parazit bo’lib, ichak epiteliy hujayralariga kirib, ularda endodiogenez orqali ko’payadi. Keyin qon va limfa oqimi bilan trofozoitlar (taxizoitlar) boshqa a’zolar va to’qimalarga (limfa tugunlari, jigar, o’pka va boshqalar) kiradi, ular hujayralarga faol kiradi. Ta’sirlangan hujayralarda bir xil avlod endozoitlarining to’planishi paydo bo’ladi. Membrana bilan o’ralgan parazitoforik vakuolalar (psevdokistlar deb ataladi). Xostning immun javobi natijasida parazitlar qondan yo’qoladi va zararlangan maqsadli hujayralarda qattiq qoplamali kistlar hosil bo’ladi. Kasallikning surunkali kechishida hujayra ichidagi kistalar ko’rinishidagi Toksoplazmoz abadiy hayotga qodir bo’lib qoladi. Kistalar asosan miyada, yurak va skelet mushaklarida, bachadonda, ko’zda lokalizatsiya qilinadi. Felidae (mushuklar) oilasi vakillari bo’lgan Toksoplazmoz ning asosiy xo’jayinlari bir vaqtning o’zida oraliq xo’jayin bo’lishi mumkin, chunki ularning organizmida toksoplazma ichakdan turli organlar hujayralariga o’tishga qodir. Merogoniya yordamida parazit ichakning ovqat hazm qilish hujayralarida ko’payadi, natijada merozoitlar hosil bo’ladi. Ulardan ba’zilari erkak va urg’ochi jinsiy hujayralar - gamontlarni keltirib chiqaradi. Enterositlarni tark etgandan so’ng, erkak gamontlar ko’p marta bo’linib, mikrogametalar (spermatozoidlar) hosil qiladi: ayol gamontlardan makrogametalar (tuxum) hosil bo’ladi. Urug’lantirilgandan so’ng, yetuk bo’lmagan kista hosil bo’lib, u najas bilan birga atrof-muhitga chiqariladi. Qulay sharoitlarda kistalarning yetilishi (sporogoniya) 2 kundan 3 haftagacha davom etadi. Yetuk kistalar noqulay ekologik omillarga chidamli bo’lib, bir yil yoki undan ko’proq vaqt davomida hayotiyligini saqlab qolishi mumkin. Parazitning oxirgi xo’jayini uy mushugi va mushuklar oilasining boshqa vakillari (silovsin, puma, yaguar va boshqalar) hisoblanadi. Oraliq xo’jayinlar - har xil turdagi kemiruvchilar, yirtqich marsupiallar, hasharotxo’rlar, juftlanmagan va artiodaktillar, primatlar, quyonlar va qushlar, odamlar. Kasallikning tarqalishida asosiy rolni mushuklar o’ynaydi, ular o’z navbatida kemiruvchilar, qushlar, uy hayvonlari go’shtini iste’mol qilish va ookistlarni yutish orqali yuqadi. Hayvonlarda patogenning transplasental yuqishi ham mumkin. To’qima kistalari (xom yoki kam pishgan) bo’lgan goshtni iste’mol qilganda odam og’iz orqali yuqadi; atrof-muhitdan ookistlarni yutish (ovqat yoki suv bilan, shaxsiy gigiena qoidalariga rioya qilmaslikda). Zararlangan teri va shilliq pardalar orqali infektsiya yuqtirilgan hayvon xom ashyosi bilan yaqin aloqada bo’lishi mumkin (go’shtni qayta ishlash korxonalarida, so’yish joylarida va boshqalarda). Organ transplantatsiyasi paytida infektsiya holatlari tasvirlangan. Homila uchun patogenning manbai faqat orttirilgan toksoplazmozli homilador ayoldir. Patogenning uzatilishi homiladorlikning 3-oyidan boshlanadi va III trimestrda maksimal darajaga etadi. Infektsiyalangan bolani tug’adigan ayollarda keyingi homiladorlik paytida patogen homilaga o’tmaydi.Toksoplazmozda immunitet steril bo’lmagan, aksincha keskin va reinvaziya sodir bo’lmaydi. Ko’pgina hollarda, immunitet tizimining patologiyalari bo’lmagan odamlarda Toksoplazmoz bilan infektsiyaning natijasi sog’lom vagonning shakllanishi hisoblanadi. Kasallikning qo’zg’atuvchisi hamma joyda uchraydi. Turli mamlakatlarda aholining bosqinchilik darajasi keng tarqalgan (5-10 dan 50% gacha va undan ko’p); aholining sanitariya-gigiyena sharoitlari va ovqatlanish odatlariga bog’liq. Rivojlanayotgan mamlakatlarda bolalar toksoplazmoz bilan kasallanish ehtimoli ko’proq, rivojlangan mamlakatlarda bu ko’rsatkich kattalarda yuqori. O’ziga xos tug’ma toksoplazmozning oldini olishning asosiy chora-tadbirlari tug’ish yoshidagi va homilador ayollarni antenatal klinikalarda o’z vaqtida tekshirishdan iborat. OIV bilan kasallangan bemorlarda toksoplazmozning birlamchi va ikkilamchi profilaktikasi amalga oshiriladi. Birlamchi profilaktikaning maqsadi kasallikning yashirin shakli bo’lgan shaxslarda Toksoplazmoz infektsiyasini yoki Toksoplazmoz ensefalitini rivojlanishining oldini olishdir. Toksoplazmoz uchun serologik test ijobiy bo’lgan OIV infektsiyasi bilan kasallangan odamlarda etiotrop dorilar bilan kimyoprofilaktika o’tkaziladi. Ikkilamchi profilaktika yoki parvarishlash davolashning maqsadi OITS bilan kasallangan bemorlarda hozirgi koplazmal ensefalitning qaytalanishini oldini olishdir. Toksoplazmozning o’ziga xos bo’lmagan oldini olish go’sht mahsulotlari va sutni ehtiyotkorlik bilan issiqlik bilan davolashdan iborat, shaxsiy gigiena qoidalariga rioya qilish, ayniqsa xavf guruhlarida (veterinariya shifokorlari, go’shtni qayta ishlash korxonalari ishchilari, ovchilar va boshqalar); bolalar qum qutilarini mushukning axlati bilan ifloslanishining oldini olish. Kirish joyidan (ko’pincha - ichi bo’sh ovqat hazm qilish organlari) limfa oqimi bilan toksoplazma mintaqaviy limfa tugunlariga kiradi, ular ko’payadi va limfadenitning rivojlanishiga sabab bo’ladi. Keyin ko’p miqdorda parazitlar qon oqimiga kirib, butun tanaga tarqaladi, natijada asab tizimi, jigar, taloq, limfa tugunlari, skelet mushaklari, miokard, ko’zlarda zararlanishlar paydo bo’ladi. Trofozoitlarning ko’payishi natijasida infektsiyalangan hujayralar yo’q qilinadi. Nekroz o’choqlari va toksoplazmaning to’planishi atrofida o’ziga xos granulomalar hosil bo’ladi. Tananing normal immunitet reaktsiyasi bilan trofozoitlar to’qimalardan yo’qoladi va kista hosil bo’lish jarayoni boshlanadi (ularning atrofida yallig’lanish reaktsiyasi zaif). Kasallik o’tkir bosqichdan surunkali holatga o’tadi, hatto ko’pincha - organlar to’qimalarida kistalar saqlanib qolgan surunkali vagonga o’tadi. Tana uchun noqulay sharoitlarda (o’tkir kasalliklar va immunosupressiv ta’sirga ega bo’lgan stressli vaziyatlar) kista membranalari yo’q qilinadi. Chiqarilgan parazitlar ko’payib, buzilmagan hujayralarni yuqtiradi va qon oqimiga kiradi, bu klinik jihatdan surunkali toksoplazmozning kuchayishi bilan namoyon bo’ladi. Yallig’lanish infiltrati va nekrosi skelet mushaklari, miokard, o’pka va boshqa organlarda uchraydi. Miyada yallig’lanish o’choqlari paydo bo’ladi, so’ngra nekroz, ba’zan esa petrifikatlar paydo bo’lishiga olib keladi. Ko’zning to’r pardasi va xoroidida mahsuldor nekrotik yallig’lanish paydo bo’ladi. Toksoplazmoz OITS ning rivojlangan ko’rinishi fonida malign kursga ega bo’lib, kasallikning umumiy shakli rivojlanadi, bu ba’zi hollarda bemorlarning o’limiga sabab bo’ladi. Toksoplazmoz antijenlariga javoban o’ziga xos antikorlar ishlab chiqariladi, HRT turiga qarab immun reaktsiyasi rivojlanadi.
Tug’ma toksoplazmozda parazitemiya natijasida qo’zg’atuvchi platsentaga kirib, birlamchi fokusni hosil qiladi va u erdan qon oqimi bilan homilaga kiradi. Homilador ayolda klinik ko’rinishlar mavjudligidan qat’i nazar, infektsiyalanadi, ammo natija infektsiya sodir bo’lgan homiladorlik davriga bog’liq. Embrionogenezning dastlabki bosqichlarida infektsiya o’z-o’zidan tushish, o’lik tug’ilish bilan tugaydi, og’ir, ko’pincha hayot uchun xavfli rivojlanish buzilishlarini (anensefaliya, anoftalmiya va boshqalar) keltirib chiqaradi yoki umumiy toksoplazmozning rivojlanishiga olib keladi. Homiladorlikning III trimestrida infektsiyalanganida, kursning asemptomatik shakllari ustunlik qiladi, kechki klinik belgilar oylar va yillar o’tib paydo bo’ladi. Klinik davri bir necha haftadan bir necha oygacha davom etadi. Infektsion mexanizmiga qarab, orttirilgan va tug’ma toksoplazmoz ajralib turadi. Olingan toksoplazmoz Odatda asemptomatikdir (Toksoplazmoz infektsiyasining barcha holatlarining 99% gacha). Bu sog’lom odamlar, odatda antitoksoplazma antikorlari darajasi past bo’lib, hech qanday tibbiy nazorat yoki davolanishga muhtoj emas. Oddiy immunitetga ega bo’lgan odamlarda ko’p hollarda toksoplazmoz yashirin shaklda sodir bo’ladi. Manifest toksoplazmoz o’tkir (infektsiyalanganlarning 0,01% gacha) va surunkali (1-5%) shaklda, qaytalanish va kuchayish tendentsiyasi bilan kechadi. Oddiy immunitetga ega bo’lgan odamlarda kasallik ko’pincha klinik ko’rinishda namoyon bo’lmaydi. Infektsiya ularning qonida o’ziga xos IgM-antikorlarning mavjudligi, ularning dinamikasi darajasining oshishi va keyinchalik IgG ga o’zgarishi bilan dalolat beradi. O’tkir orttirilgan toksoplazmozning manifest shakli rivojlanishi bilan inkubatsiya davri bir necha kundan haftalargacha davom etadi. Kasallik isitma, intoksikatsiya sindromi, limfadenopatiya, limfotsitoz bilan namoyon bo’ladi. Teri toshmasi, diareya bor. Skelet mushaklarining shikastlanishi namoyon bo’ladi, ko’pincha bo’g’imlarda og’riqlar mavjud. Gepatolienal sindrom va markaziy asab tizimining shikastlanish belgilari. Mumkin bo’lgan kataral ko’rinishlar, pnevmoniya, miyokardit. Olingan toksoplazmozning surunkali shakli birinchi navbatda yoki kasallikning o’tkir shakli natijasida rivojlanishi mumkin. Aniq holatlarda surunkali toksoplazmoz klinik ko’rinishlarning polimorfizmi bilan tavsiflanadi. Bosh og’rig’i, umumiy zaiflik, charchoqning kuchayishi, xotira yo’qolishi, nevrozga o’xshash o’zgarishlar, uyqu buzilishi, uzoq vaqt davom etadigan subfebril tana harorati: umumiy tabiatning yengil namoyonlari bilan asta-sekin boshlanadi. Ko’pgina bemorlarda limfadenopatiya, miyozit va artralgiya aniqlanadi. Miyokard shikastlanishi bilan bemorlar nafas qisilishi, yurak urishi va yurak mintaqasida og’riqlar haqida shikoyat qiladilar. EKG – ma’lumotlar miyokardit yoki miyokard distrofiyasining rivojlanishini ko’rsatadi. Interstitsial pnevmoniya, surunkali gastrit, enterokolit, o’t yo’llari va ayollarning reproduktiv tizimining shikastlanishi (hayz ko’rishning buzilishi, salpingo-ooforit, endometrit, bepushtlik) mumkin. Olingan surunkali toksoplazmozda asab tizimining shikastlanishi muhim rol o’ynaydi: miya, uning membranalari, gipotalamus, periferik nervlar. Ularda meningoensefalit, ensefalit, miya araxnoidit, diensefalik va ruhiy kasalliklar, konvulsiv sindrom aniqlanadi. Ko’zlar ta’sirlangan bo’lsa, barcha membranalarda patologik o’zgarishlar bo’lishi mumkin, optik asabning shikastlanishi, ko’z olmasining tashqi mushaklari paydo bo’ladi. Chorioretinit va boshqa o’zgarishlar bilan birgalikda, ba’zida keratosklerit yoki keratouveit qayd etiladi. Immunitet tanqisligi bo’lgan odamlarda (masalan, OITS, malign limfomalar, immunosupressantlarni qo’llash bilan bog’liq holatlar) toksoplazmozning yashirin kursi yoki yangi infektsiya, boshqa opportunistik infektsiyalarda bo’lgani kabi, miya shikastlanishi bilan umumiy jarayonga o’tadi. Miokard, o’pka va boshqa to’qimalar va organlar. OIV bilan kasallangan odamlarda yashirin toksoplazmozning faollashishi CD4 + -limfotsitlar miqdori qon litriga 0,1x10 hujayradan kam bo’lganda sodir bo’ladi. Shu bilan birga, o’ziga xos antikorlari bo’lgan bemorlarning 25-50 % tarqalgan jarayon rivojlanadi. Ko’pincha markaziy asab tizimi ta’sirlanadi – og’ir nekrotik ensefalit rivojlanadi. Miya toksoplazmozi turli mamlakatlarda OITS bilan kasallangan bemorlarning 3-40 % da aniqlanadi. Klinik ko’rinishda bosh miya yarim sharlari, serebellum yoki miya sopi (gemiparez, afazi, disorientatsiya, hemianopsiya, konvulsiv sindrom va boshqa o’zgarishlar) zararlanishini ko’rsatadigan fokal ensefalit belgilari ustunlik qiladi va ko’pincha ensefalopatiya bilan birlashtiriladi. Homiladorlik paytida onaning infektsiyasi vaqtiga qarab, bolada konjenital toksoplazmoz turli shakllarda namoyon bo’lishi mumkin. O’tkir shakl homiladorlikning kech davrida infektsiya bilan rivojlanadi. Bu og’ir intoksikatsiya, isitma, teri toshmasi, nazofarenkning shilliq qavatida yaralar, sariqlik, shish, gepatosplenomegaliya bilan og’ir umumiy kasallik sifatida davom etadi. Keyinchalik toksoplazmatik ensefalit paydo bo’ladi. Agar bola bachadonda o’tkir shaklga ega bo’lsa, u surunkali konjenital toksoplazmoz belgilari bilan tug’ilishi mumkin: gidrosefali, oligofreniya, konvulsiv sindrom ko’rinishidagi ensefalit oqibatlari, ko’zning shikastlanishi (mikro va anoftalmiyagacha). Asta-sekin, jarayon qoldiq hodisalar bilan ikkilamchi surunkali shaklga o’tadi. Surunkali konjenital toksoplazmozda (bolalar va o’smirlarda qoldiq ta’sir) markaziy asab tizimi va ko’rish organlari tomonidan qoldiq ta’sirlar aniqlanadi. Toksoplazmoz yuqumli va yuqumli bo’lmagan ko’plab kasalliklardan ajralib turadi: limfogranulomatoz, limfotsitik leykemiya va qon tizimining boshqa patologiyalari, sil, listerioz, yersinioz, yuqumli mononuklyoz, asab tizimi va ko’rish organlari kasalliklari. Bolalarda, yoshni hisobga olgan holda, toksoplazmozni sitomagalavirus, gerpes infektsiyalari va turli xil o’tkir respirator virusli infektsiyalar, qizilcha, virusli gepatitlardan ajratish kerak. Kasallikning o’tkir davrida eng samarali; surunkali orttirilgan toksoplazmozning yashirin shakli bo’lgan bemorlar davolanishga muhtoj emas. Surunkali toksoplazmozda etiotrop dorilarning samaradorligi past, chunki kimyoterapiya preparatlari va antibiotiklar to’qima kistalarida joylashgan endozoitlarga deyarli ta’sir qilmaydi. Surunkali toksoplazmozda davolash faqat jarayonning kuchayishi va tushish holatlarida ko’rsatiladi (davolash homiladorlik davridan tashqari amalga oshiriladi)[6].
Toksaplazmoz infektsiyasini davolash uchun quyidagi sintetik dori – vositasidan foydalaniladi.
Spiramitsin: asosiy ta’sir etuvchi modda – spiramitsin.