Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

Shabboda 
qurg‘ur
llk
sahar 
ollb 
kctdi 
gulning 
totini
1 rnucoH r. BBeaeime..., c. 190.
108
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

BI tahlilida, aw alo, so‘z birikmalari ajratiladi va ular bir gap 
ichida birlashtiriladi. Shurring uchun BI tahiilini birlashtirish, o ‘rash 
deb ham yuritiladi.
Birlashtirish jarayonida quyidagi qoidalarga amal qilinadi:
1) bir vaqtning o ‘zida ikkitadan ortiq bo ‘lmagan elem entlar 
birlashtiriladi. Masalan, birdaniga olib ketdi gulning totini tarzida 
birlashtirish m um km emas. Avval gulning so‘zi toti so‘zi bilan 
birlashadi. So‘ngra gulning totini so ‘zi olib ketmoq so‘zi bilan 
birlashadi;
2) bogianm aydigan elem entlarni birlashtirish mumkin emas. 
X ususan, yuqoridagi gapda qurg'ur, ilk so‘zlarini birlashtirib 
boim aydi;
3) BI tahlilini q o ilash tartibi qat'iy belgilangan b o ia d i.1
BI metodiga muvofiq, til grammatikasi shakliy to ‘g‘ri gaplarni 
hosil qiluvchi (tug‘diruvchi) kibernetik qurilma hisoblanadi. Har 
bir tilning grammatikasi belgilarning yopiq (oxirgi) simvollar va bu 
simvollar zanjirining qayta kodlashtirish qoidalaridan iborat b o ‘ladi. 
Qayta kodlashtirish qoidasi X - Y  shakliga ega b o ‘ladi. Bunda X - Y  
simvollar zanjirini ifodalaydi. Bir guruh simvollar so‘z va morfe- 
malarni ifodalash uchun, boshqalari esa sintaktik guruh va gaplarni 
ifodalash uchun xizmat qiladi. Bundan tashqari g'shaklidagi alohida 
belgi ham qo ‘llaniladiki, u gapning boshlanishi va oxirini ifodalash 
uchun qo ‘llaniladi.
Har qanday gapning hosil qilish (tug‘dirish) qurilmasi quyi- 
dagicha amal qiladi. G apni Blga ajratish uchun asos b o ig an har 
qanday gap zanjirini ifodalash uchun # S #  belgisi qoilaniladi. Qayta 
kodlashning birinchi qoidasi # S # —►#¥,# qoilanilishi natijasida 
#Y2# zanjiri hosil qilmadi. #Y ,#—►#Y2# qoidasining izchil amal 
qilinishi natijasida #Y 2# #Y 3# va boshqa. #Y2#,—> #Y3# zanjirlari 
hosil qilinadi.
Bu jarayon qismlarini boshqa simvollar bilan ifodalash mumkin 
bo ‘lmagan holatgacha olib boriladi va zanjir atamaal zanjir deb 
yuritiladi. Bunday zanjir #Yp# belgisi bilan ifodalanadi. U ndan 
hosil qilingan zanjirlar yig‘indisi #Yp# ning derivatsiyasi deyiladi.
1 IU a y M H H
C.K.
TeopeTHHecKMe 
o c h o b h
Tpancc{)opMaunoHHOH 
r p a M M a T H -
k h
. —
HoBoe 
b
jiMnrBHCTHKe. II. 
—
M.,1962, c. 392.
109
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

G ram m atik to ‘g‘ri gaplarni hosil qilishning bunday jarayonini 
matematik shajara orqali ifodalash qabul qilingan. Masalan, quyidagi 
qoidalar berilgan b o ‘lsm: 1 )C —► A+B, 2)A —► C, 3)B —► D + F ,
4)C -► a,
5) 
D —► b, 6) F —►c. Bu qoidalar asosida quyidagi derivatsiya 
hosil qilinadi:
#S #, # A + B, # C + B #, # C + D + F #, # a + D + F #, 
# a + b + F # , # a + b + c # .
Bu derivatsiyani shajara tarzida quyidagicha ifodalash mumkin:
S
C 
F 
D