Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

N azorat savollari
1. Sobiq sho'rolar til siyosatining strukturalizmga munosabati qanday bo'ldi?
2. O ‘zbek tilshunosligida strukturalizmning ta 'siri qanday namoyon bo ‘Imoqda ?
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

XULOSA
1. Antik davrda shakllangan tilshunoslik o'zining uzoq va 
murakkab yo‘lini bosib o ‘tdi. Bu yo‘lda tilshunoslikning turli xil 
tekshirish metodlariga asoslangan turli xil yo‘nalishlar maydonga 
keldi. Falsafiy tilshunoslik (XVII asrgacha bo ‘lgan tilshunoslik), 
qiyosiy-tarixiy tilshunoslik (XIX asr oxirigacha b o ‘lgan tilshu- 
noslik), yosh gram m atikachilar maktabi va struktur tilshunoslik 
ana shular jumlasidandir.
2. Jahon tilshunosligida struktur tilshunoslikka qadar bo‘lgan 
tilshunoslik umumlashtirilgan holda an'anaviy tilshunoslik nomi 
bilan yuritiladi va u sistem aviy-struktur tilshunoslikka qaram a- 
qarshi q o ‘yiladi. Bu ikki tilshunoslik o'rtasidagi m uhim farqlovchi 
b elg i tils h u n o s lik o b y e k tid a , y a ’ni tils h u n o s lik n im a n i 
o ‘rganishidadir.
Struktur tilshunoslikning tekshirish obyekti til falsafasi ham, 
til shakllarining cvolutsiyasi ham emas, balki tilning im m anent 
realligini o ‘rganishdir. Ya’ni o ‘rganilayotgan obyektga munosabatlar 
sistemasi sifatida qarovchi, tilning substansiyasi bilan shaklini 
farqlovchi tilshunoslik sistemaviy-struktur yoki struktur tilshunoslik 
sanaladi va ana shu xususiyati bilan obyektning immanent belgilariga 
em as, balki tra n sse n d e n t belgllariga asoslanuvchi a n ’anaviy 
tilshunoslikdan farq qiladi. D em ak, stru k tu r tilshunoslikning 
a n 'a n a v iy tilsh u n o slik d an ajratib tu rg an eng m u h im belgisi 
substansiya va shaklni farqlashdir.
3. Bu ikki tilshunosiik bilishning ikki bosqichiga, hissiy va idrokiy 
bilish bosqichiga tayanishi bilan ham farq qiladi. Chunki obyektning 
im m anent belgilarini aniqlash bilishning bevosita kuzatish, analiz 
va sintez bosqichlarini e'tirof etadi. A n’anaviy tilshunoslik bilishning
141
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

birinchi bosqichiga, struktur tilshunoslik csa ikkinchi va uchinchi 
bosqichiga tayanadi.
4. Struktur tilshunoslik garchi obycktga munosabatlar sistemasi 
sifatida yondashish, asosiy e'tiborni butun tarkibidagi elem entlar 
o ‘rtasidagi va elcm entlar bilan butun o ‘rtasidagi munosabatlarni 
ochishga qaratish bilan umumiylikni tashkil etsa ham, lekin ana 
shu m unosabatni ochishda qanday usullarga tayanish nuqtayi 
nazaridan bir-biridan farq qiladi.
Ana shu farqlanish tufayli dunyo tilshunosligida turli xil struktur 
tilshunoslik maktablari va har qaysi tilshunoslik maktabiga xos 
tahlil metodlari maydonga keldi.
5. Amerika deskriptiv tilshunoslik vakiliari nutqiy elementlarni 
m a’lum sinflarga birlashtirishni o ‘zlarirring bosh maqsadi deb 
hisobladilar. Ana shu maqsadni amalga oshirish uchun distributiv 
m etodni ishlab chiqdilar. Nutqiy parchalarni ayniylashtirishrring 
formal tamoyillarini belgilash ularning asosiy c'tiborida bo ‘ldi. Til 
birliklari sistcmasini aniqlash esa nazaridan chetda qoldi.
Ovropa strukturalistlari esa aksincha, asosiy c'tiborni til birliklari 
o ‘rtasidagi munosabatlarni ochishga qaratdilar. Natijada lingvistik 
birliklar o ‘rtasidagi m unosabat tiplarini belgiladilar. Lingvistik 
zidlanishlarga e’tibor berildi. Bu tilning statik sistemasini aniq izohlab 
berishga xizmat qildi.
6. Struktur tilshunoslikda substansiya va shaklning farqlanishi 
ham da bu ikki tom onning qaysinisiga e'tiborning tortilishi struktur 
tilshunoslikning turli maktablarga bo‘linishiga sababchi bo'ldi. Til 
sistemasiga substansiya yoki shakl nuqtayi nazaridan yondashish 
sistema ta'rifida ham o ‘z ifodasini topdi. Substansiya nuqtayi 
nazaridan yondashuvchi strukturalistlar sistemani ikki va undan