Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

qutb tor, o ‘ng qutb keng. Lekin ularning o'rtasida o ‘rta torlik va 
o ‘rta kenglik belgisini o ‘zida mujassam etgan e unlisi ham mavjud. 
Shuningdek, u va o unlilari Iabning ishtirokiga k o 'ra qutbiy 
zidlanishni tashkil qiladi. Biri belgiga kuchli ega, o ‘ng qutb csa *
1
1 Qurbonova M. O'zbck tilshunosligida formal-funksional yo'nalish va sodda 
gap qurilishining talqini. Dokt. diss. avt. — T., 2001, 12-bct.
1 feeeA. HayKa 
j io i h k m
. 
T. II., —M., 1971, c. 32.
137
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kuchsiz cga, ya'ni kuclisiz lablangan. Ular o ‘rtasida csa lablangan 
o 'u n lis i mavjud.
Dixotomik zidlanishga qarama-qarshi bo‘lgan bunday politomik 
zidlanishlarning lingvistik zidlanishlar sistem asida mavjudligi 
ta d q iq o tn in g fa q a t b in a r, d ix o to m ik ta m o y rlg a aso sla n ib
b o ‘lm a slig in i, u z id la n ish la rn in g b a rc h a tu rla rin i q am rab
ololm asligini ko ‘rsatadi. Ayni paytda p olitom ik zidlanishini 
mutlaqlashtirish ham dixotomik zidlanish tamoyilini targ‘ib etgan 
tilshunoslar xatosini takrorlaydi. Shunday zidlarrishlar mavjudki, 
oraliq holatga yo‘l qo'yilm aydi. M asalan, jarangli va jarangsiz 
undoshlar zidlanishini olaylik. Agar zidlanishda ovozning ishtiroki 
e'tiborga olinadigan bo‘lsa, u holda yuqoridagi zidlanish binarlik, 
privativlik xususiyatiga cga bo‘lish, zidlanishning bir a'zosi bclgiga 
ega bo ‘lishlik, ikkinchi a ’zosi esa ega emaslik xususiyatiga ega. 
Oraliq holatga yo‘l qo'yilmaydi.
Agar zidlanishda ovozning yoki shovqinning ortib borish darajasi 
e ’tiborga olinadigan bo‘lsa, u holda yuqoridagi zidlanishdan sonorlar 
ham o ‘rin oladi va zidlanuvchi a'zolarning joylashuvi quyidagi 
tartibda boMadi:
Sonorlar — jaranglilar — jarangsizlar
Bunda zidlanuvchi a ’zolarda chapdan o ‘ngga qarab ovoz belgisi 
kuchsizlashib boradi, o ‘ngdan chapga qarab esa ovoz belgisi 
kuchayib boradi. Bunday vaqtda sonorlar bilan jarangsizlar 
zidlanishning ikki qutbida turadi va o ‘zaro ikki belgiga ko‘ra o'zaro 
privativ zidlanadi. Sonorlar shovqin belgisiga ko‘ra belgiga cga emas, 
jarangsizlar esa bu belgiga kuchli ega; ovoz belgisiga ko‘ra kuchli 
ega; har ikki belgini o ‘zida mujassam ctgan jaranglilar oraliq holatni 
egallaydi.
Yoki til-nutq zidlanishi, gaplarning tasdiq yoki inkor belgisiga 
ko'ra, fe'llarning boMishli yoki boMishsizlik, o ‘tim li-o‘timsizlik kabi 
belgilariga ko‘ra zidlanishida ham oraliq holatlarga yo‘l qo ‘yilmaydi.
D em ak, zid lan ish n in g b in ar, dixotom ik tam oyili m utloq 
boMmagarridek, trenar, politom ik tamoyili ham m utloq emas.
138
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

L ingvistik b irlik la r z id la n ish d a h ar ikki ta m o y iln in g am al 
qilinishining guvohi bo‘lamiz.
«Form al-funksional y o ‘nalish» vakillari F.dc Sossyurning «til- 
nutq» dixotomiyasini «tison-nutq» atam alari bilan nomlaydiki, 
bu ham am aliyotda bir oz qiyinchilik tu g ‘diradi. Chunki lisoniy, 
nolisoniy atam alari lingvistik va paralingvistik, ckstralingvistik 
atam alari uchun qoMlanilar cdi. Bu atam aning «til» m a'nosida 
ham q o ‘lianilishi u n d a k o ‘p m a 'n o lilik n i vujudga k eltiradi. 
M asalan, paralingvistik vositalarga q aram a-q arsh i q o ‘yilgan 
vositalar, ya’ni fonasion vositalar lingvistik vositalar sanaladi. 
Lingvistik vositalar csa til birliklarini ham , nutq birliklarini ham 
o ‘z ichiga oladi.
Shuningdek, lingvistik birlik degan atam a ham til birligiga, 
ham nutq birligiga nisbatan qo‘lianiladi. Agar lisoniy birlik atamasini 
faqat til birligi uchun qo'Ilasak, nutq birligi tashqarida qoladi.
F.de Sossyurning o ‘zi ham langugc «nutqiy faoliyat»ni La 
languge va parole ga ajratgan, keyingi ikki tushunchani birinchisi 
o ‘z ichiga olgan. Ana shuni hisobga olgan holda nutqiy faoliyatni 
til-nutq tarzida ifodalash F.de Sossyurning til-nutq dixolomiyasiga 
yaqinroq bo‘ladi, deb hisoblaymiz.
0 ‘zbek tilshunosligida sistcm aviy-struktur tilshunoslikning 
«formal-funksional yo‘nalishi»dan bir oz farq qiladigan ikkinchi 
yo‘nalish ham vujudga kcldi.
Bu yo‘nalish quyidagi tamoyillarga amal qiladi:
1. Tilni o ‘rganishda induktiv va dcduktiv tam oyillarning 
hamkorligi;
2. N utqiy faoliyatda til-nutq dixotomiyasining arnal qilishi; 
invariant-variantlilik munosabatini bclgilash;
3. Til sistemasining iyerarxik tuzilishi. Bir sath birliklari va 
sathlararo birliklar munosabatlari;
4. Lingvistik birliklarning belgili tabiati. Lingvistik belgida shakl 
va mazmun munosabati;
5. N utqiy faoliyatda lingvistik va ekstralingvistik vositalar 
hamkorligi;
6. Tilning ijtimoiy funksiyalari (kommunikativ, kummulativ, 
ekspressiv).
1 3 9
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bu tam oyillar asosida hozirgi kunda o ‘ndan ortiq monog- 
rafiyalar, yuzdan ortiq maqolalar maydonga keldi.
Kcyingi yo ‘nalish, yuqorida bayon qilingan tam oyillardan 
ko‘rinib turibdiki, sistem aviy-struktur yo'nalishlarning har uch 
tarm og‘iga xos eng ratsional tom onlarni va sharq falsafasining 
obyektni fahrniy va idrokiy bilish haqidagi ta'lim otlarini o ‘zida 
mujassam etgan.
Bu y o ‘nalish lingvistik b irlik larn in g ichki stu rk tu rasi va 
funksiyasiga ko‘proq e'tibor bcradi. Shuning uchun urii «struktur- 
funksional yo‘nalish» deb nomlash maqsadga muvofiqdir.