Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

qurshovi
belgilanadi. Elementnmg qurshovi
yuqoridagi yo‘1 bilan 
aniqlangan elem entlar qo (shnichiligidir.
«Elem entlar q o ‘slinichiligi» atam asi ostida bir elem cntning 
boshqa elem entga nisbatan egallagan pozitsiyasi tushuniladi. Bir 
xil qurshovda turgan segment turli inform ant tom onidan turlicha 
talaffuz qilinib, m a'noga ta ’sir etmasligi mumkin. Bunday hoiatda 
u la r b ir seg m en tn in g tu rli vakillari san alad i. Lekin m a ’no
1 Glison G. 0 ‘sha asar, 41-bct.
2 Glison G. Q‘sha asar, 43-bct.
104
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o ‘zgarishiga olib kelsa, bunday segm entlarni bir segm entning turli 
vakillari deb b o 'lm ay d i. M asalan, tokning birinchi segm enti 
o ‘rniga n segm entini qo'ysak, tam om ila yangi m a'noli nok kelib 
chiqadi. Dem ak, tv a n segmentlari boshqa-boshqa segmentlarning 
vakillari sanaladi.
Jum lalarni segmentlash natijasida yuzlab ko'rinishiarda talaffiiz 
qilinuvchi fonlar ajratiladi. Bu segmentlarning nisbatan cheklangan 
miqdordagi sinflarga birlashtirilishi natijasida fonemalar aniqlanadi. 
Segmentlarni ana shunday guruhlarga — sinflarga birlashtirishda 
elem entlar distributsiyasi (joylashish tartibi) xizmat qiladi.
Elem entlar distrbutsiyasi atamasi ostida shu elem entlarning 
barcha qurshovlari yig'indisi tushuniladi.
Distributiv lingvistikada ikki tovush o ‘rtasidagi uch xil m uno- 
sabat ajratiladi. Bunday m unosabat tiplari distributsiya modellari 
deyiladi.1 D em ak, distributsiya m odellarining quyidagi turlari 
belgilanadi:
a) kontrast distributsiya;
b) qo'shim cha distributsiya;
d) erkin almashinish distributsiyasi.
D istributsiya m odellarining bu turlari N .S.T rubetskoyning 
fonema va uning variantlarini bclgilashning uch qoidasini cslatadi.2
Ikki element bir xil pozitsiya (qurshov)da biri o ‘rnida ikkmchisi 
kelib, m a'noni farqlash vazifasini bajarsa, bu elem entlar kontrast 
distributsiya munosabatida bo‘lgan hisoblanadi. Masalan, tom, nom, 
jom so'ziarining birinchi segmentlari t-n-j bir xil pozitsiyada kehb, 
m a'n o farqlash vazifasini bajarib, o 'zaro kontrast distributsiya 
munosabatidadir.
0 ‘zaro kontrast distributsiya m unosabatida bo‘lgan elem entlar 
ikki mohiyatning vakillari hisoblanadi.
Ikki elem ent bir xil pozitsiyada biri o ‘rnida ikkinchisi kela 
olm asa, bu elem entlar o ‘zaro q o ‘shim cha distributsiya m uno- 
sabatida bo ‘lgan sanaladi. M asalan, 6tui so‘zi tarkibidagi u o ‘rniga 
shu qurshovda bi ni qo'llab b o ‘lmaydi, yoki ifiw so‘zi tarkibidagi 
o ( o ‘rniga shu qurshovda bi ni qo ‘llab bo'lmaydi. Demak, u va bi
1 Eepe3uu 0.M . 
M
ctophh
jrmirBMCTMHCCKnx yHcimii. — M., 1975, c. 257.
1 Qarang. Shu kitobning «Praga strukturalizmi» bo'limi.
105
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tovushlari o ‘zaro q o ‘shim cha distrib u tsiy a m u n o sab atid ad ir. 
Q o ‘shim cha distributsiya m unosabatida bo ‘lgan ikki segment bir 
m o h iy a tn in g tu rli vak illari san alad i. F o n o lo g ik sath d a b ir 
fonem aning ikki xil varianti hisoblanadi.
Ikki elem ent bir xil pozitsiyada m a'norri o'zgartirm agan holda 
biri o 'rn id a ikkinchisi erkin holda alm ashina olsa, bu ikki seg- 
m ent bir-biri bilan erkin alm ashinish distributsiyasi m unosa- 
batida b o ‘ladi.
Masalan, gijda so'zidagi portlovchi <#tovushi o ‘rnida sirg‘aluvchi 
j  tovushini almashtirish mumkin, lekin bu almashinish so'zning 
m a’nosini o'zgartirmaydi. 0 ‘zaro erkin almashinish distributsiyasi 
munosabatida bo‘lgan ikki elem ent bir mohiyatning ikki varianti 
hisoblanadi.
Lingvistik tahlilning fonologik sathdagi ana shunday tcxnikasi 
Xarris tom o n id an morfologik sathga ham olib o 'tild i. Uning 
fikricha, tilning fonologik birliklarinm g pozitsiyalari orqali tilda 
ularn in g qanday kom binatsiyalari m orfem ani hosil qillshini 
hisoblash mumkin bo ‘ladi. Morfologik birliklarni segmentlarga 
ajratish boshqa shunday birliklarga qiyoslash, taqqoslash metodi 
orqali amalga oshiriladi.
Xarris m a’noga murojaat qilishdan qochish maqsadida m or- 
fologiyada m azm uniy kriteriyani distributsiya kriteriyasi bilan 
almashtirishga harakat qiladi.
M orfcm a distributsiyasi dcyilganda shu m orfem a q o 'lla n i- 
lishi m um kin b o ‘lgan barcha kontekstlar yig‘indisi tu sh u n ila d i.1
M o rfo lo g iy a d a ham x u d d i fo n o lo g iy a d a g i kahi u c h ta
distributsiya modeli ajratiladi. Ikki elem ent bir xil qurshovda 
biri o 'rn id a ikkinchisi alm ashinib, gram m atik m a’noni o'zgartirib 
yuborsa, bu ikki elem ent o ‘zaro kontrast distributsiya m uno- 
sabatida b o ‘ladi. K ontrast distributsiya m unosabatida bo'Igan 
ikki birlik ikki m orfem aning ikki xil varianti — m orfi yoki 
aliom orfi sanaladi. M asalan, kitob-im , kitob-ing so ‘zlaridagi 
-im , -ing shakllari b ir xil pozitsiyada biri o ‘rnida ikkinchisi 
alm ashinib kela oladi va bu alm ashinish m a’no o'zgarishiga olib
Glison G. 0 ‘sha asar, 96-bct.
106
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

keladi. S huning u ch u n u lar ikki m o rfem an in g allo m o rflari 
sanaladi.
O g'zaki so'zlashuv nutqida toqqa, eshikka, dalaga singari 
so'zlardagi ikkinchi m a’noli qismlarning hech biri shu qurshovda 
biri o 'rn id a ikkinchisi kela olmaydi. Shuningdek, toqqa, tog'i 
so'zlarining birinchi m a'noli qismlari toq va tog‘ qurshovda biri 
o 'rn id a ikkmchisi kela olmaydi. U lar q o ‘shim cha distributsiya 
m unosabatidadir. Shuning uchun bu shakllar bir morfemaning 
turli variantlari sanaladi.
Singli — singlisi, manbayi — manbasi singari so‘zlardagi -/'va -si 
erkin almashinish distributsiyasi munosabatida b o ‘ladi va shuning 
uchun ular bir morfemanfng turli variantlari hisoblanadi.
Y uqorida bayon qilinganlardan shu narsa ayon b o ‘ladiki, 
distributsiya tahlili asosan segm entlarning shakhy qurshoviga, 
distributsiyaga tayanadi. Shuningdek, distributiv tahlilda tayanch 
tu sh u n ch a b o ‘lgan distributsiyaning o ‘zi aniq izohini topm aydi.
F .M .B erez in n in g k o ‘rsatish ich a, agar d istrib u tsiy an i shu 
element uchraydigan barcha qurshovlar yig‘indisi deb tushunadigan 
bo'lsak, distributsiya elem ent asosida izohianadi. Elementning o ‘zi 
esa distributsiya asosida izohlanadi. Natijada «sehrli halqa» hosil 
bo‘ladi. Shuningdek, elem entlar qurshovi tushunchasi ham aniq 
emas. Agar uni o ‘rganilayotgan elem entning maMum miqdordagi 
qurshovi deb tushunadigan bo'lsak, bu tushunchaning unchalik 
aniq emasligini sezish qiyin emas. Uning fikricha, u yoki bu tilning 
xususiyatini bitta distributiv tahlil yo‘li bilan o ‘rganish mumkin 
degan umumiy qarash ham unchalik to ‘g‘ri emas. Lekfn shuni 
tan olish kerakki, distributiv tahlil lingvistik tahlilning obyektivligini 
aniqlashga sharoit yaratdi.1