Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi abduhamid nurmonov struktur tilshunoslik: ildizlari va yo‘nalishlari

BjtyMtpund 
JT.
 
Jl3biK..., c. 195.
2 E j i y M t p u j i d
JI.
 
Paa 
nocTyjiaTOB 
j j j
ih
 
nayKM 
o 
«3biKe. 
-
B 
kh
: 
3BcrMnucB... 
c. 146.
3 Blumftld L. 
0 ‘sha asar, 147-bet.
98
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ovoz belgisining minimal o ‘xshasHligi fonema yoki farqlovchi 
tovush
hisoblanadi.
L.Blumfild s o ‘zni konstruksiyalar qatoriga q o ‘shgan Holda 
«rninimal erkin shakl (morfema — A.N.) so‘z» ekanligini ta'kidlaydi.1 
Shunday qilib, alohida (m a'no bilan birgalikda) talaffuz qilinadigan 
va jum la vazifasida kelishi mumkm b o ‘lgan minimal erkin shakl 
so‘z sanaladi.
Demak, m a'noli qismlarga bo‘linmaydigan quick shakli ham, 
quick va-ly qismlaridan tashkil topgan va keyingi qismini alohida 
qo ‘llash mumkin b o ‘lmagan quickly shakli ham so‘z sanaladi.2
Uning bayon qilishicha, morfologiya ostida bevosita ishti- 
rokchilar sifatida bog'liq m orfem alar xizm at qiladigan konst- 
ruksiya tushuniladi. M orfologiya so ‘z tuzilishi va uning qism - 
larini o ‘rganadi. Sintaksis esa so‘z birikm alari konstruksiyalari 
bilan ish ko‘radi.
B ogiiq m orfem alardan foydalanish darajasiga ko‘ra tillarni 
analitik va sintetik tillarga b o iad i.
B ogiiq morfem alar kam qoilanadigan tillar sintetik tillarga 
kiritiladi.
Shuningdek, m orfologik nuqtayi nazardan tillarning to ‘rt 
guruhga b o iin is h id a ham b o g iiq m orfem an in g q o ila n ilis h
darajasi tayanch nuqta b o iib xizmat qilishi ta ’kidlanadi. M asalan, 
xitoy tili kabi b o g iiq m orfem ad an foydalanm aydigan tillar 
ajralgan tillar, turkiy tillar kabi b o g iiq m orfem a ketm a-k et 
q o ila n a d ig a n tillar agglutinativ, eskim os tili kahi m azm uniy 
m uhim qism, m asalan fe in in g obyekt valentligi b o g iiq m orfem a 
orqali ifodalanadigan tillar polisintetik tillar, bir necha m a’no 
elem entlari bir b o g iiq m orfem a orqali ifodalangan tillar flektiv 
tillar sanaladi.
Bevosita ishtirokchilarining hech qaysi biri bog iiq morfema 
boim agan konstruksiyalar sintaktik konstruksiya sanaladi.
L. Blumfild erkin morfemalarni leksemaga tenglashtiradi. Uning 
ta'kidlashicha, tilning barcha m orfem alar zaxirasi shu tilning
1 Blumfild L  0 ‘shaasar, 146-bct.
2 Blumfdd L. O'sha asar, 195-bct.
99
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

leksikoni hisoblanadi.1 man «odam»; cut «kesmoq», run «yugurmoq», 
red «qizil» tipidagi bitta erkin morfemadan tashkil topgan birliklar 
so‘z-m orfem a hisoblanadi.2
So‘z-morfemalarni L.Blumfild birlamchi va ikkilamchi turlarga 
ajratadi. Uning ta'kidlashicha, nol belgiga ega bo ‘lgan bir morfemali 
so ‘zlar ikkilam chi so ‘z — m orfem a sanaladi. M asalan, men 
«odamlar»-man «odam» zidligida «ko‘plik son» m a’nosiga ega 
b o ‘lgan birinchi a ’zo, song «kuyladi»-sing «kuylamoq» zidligida 
«zamon» m a’nosiga ega bo'lgan birinchi a’zo L.Blumfild tomonidan 
ikkinchi a ’zo negizida hosil bo'lgan ikkilamchi so‘z-m orfem a 
hisoblanadi.
So'zlarni birlamchi va ikkilamchi turlarga ajratar ekan, barcha 
ikkilam chi so 'zlar birlam chi so'zlar asosida kelib chiqishini va 
ularning barchasi bir erkin m orfem a asosida bir paradigm ani 
hosil qilishini bayon qiladi. Bu paradigm ada ikkilamchi so'zga 
asos b o ‘lgan qism ham paradigm a a ’zosi b o ‘lishini ko'rsatadi. 
Ikkilam chi so'zlarning asos b o ‘lib xizmat qilayotgan qism bilan 
m unosabatiga ko ‘ra uch guruhi ajratiladi: s o ‘z o'zgarishi, s o ‘z 
yasalishi va s o ‘z q o ‘shilishi. S o‘z o ‘zgarishi va so ‘z yasalishi 
u c h u n ta y a n c h n u q ta b o ‘lib x izm at q ilg a n , y a ’ni b o g 'liq
m orfem alarni o ‘ziga qabul qiluvchi qism asos (stem ) yoki yadro 
(kernel) sanaladi.
L. Blumfildning m a'noli birliklar uchun q o ‘llagan atam alar 
sistemasi ham o ‘ziga xosdir.
U til signallarining eng kichik m a'noli birligi uchun giossema, 
glossemaning m a’no tom onini ifodalash uchun noem a; leksik 
m a ’noli birlik u ch u n morfema, m orfem aning m a ’no to m o n i 
u c h u n sem em a, gram m atik m a ’noli birlik u c h u n tagm em a, 
tag m em an in g m a ’no to m o n i u ch u n episem em a atam alarin i 
tavsiya etad i.3
L.Blum fild ijodida substitut, susbstitutsiya atam alari ham
markaziy o ‘rinni egallaydi. Uning «Til» asarida substitutsiyaga 
bag‘ishlangan alohida bob ajratiladi. M a'lum bir sharoitda biri
1 Blumfild L. 0 ‘sha asar, 170-bct.
2 Blumfild L. 0 ‘sha asar, 225-bet.
3 Blumfiid L. 0 ‘sha asar, 290-bet.
100
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o'rnida ikkinchisi qo'llanilishi m um kin b o ‘lgan lisoniy shakllar 
substitutlar, ana shunday hodisa esa substitutsiya sanaladi.1
0 ‘zaro substitutsiya munosabatida bo'lgan birliklar bir sinfning, 
bir paradigmaning a ’zolari hisoblanadi. Demak, paradigma yoki 
sinf a'zolarini belgilashda substitutsiya yordam beradi.
L.Blumfild sintaktik birliklarga ham xuddi morfologik birliklar 
kabi konstruksiya sifatida yondashadi va uning tarkibiy qismlarini 
bevosita ishtirokchilarga ajratish yo‘li bilan tahlil etadi. Demak, 
konstruksiya tarkibini o'rganish morfologik sathda ham , sintaktik 
sathda ham bir xil tamoyilga asoslanadi.
Shuni ta ’kidlash kerakki, sintaktik qurilmalarni talaffuz qilish 
jarayonida til birliklarining sintagmatik munosabatidan tashqari, 
bu birliklarning ustiga qo‘yilgan ustsegment birliklar ham qo‘shiladi. 
Ya’ni matn tarkibidagi gaplar bir-biridan ohang va pauza bilan 
ajralib turadi. G ap tarkibidagi bo'laklar ham ana shunday ajralish 
xususiyatiga ega. Shuningdek, har bir so‘z ham o ‘zining bosh 
urg‘usi ostida tarkibidagi b o ‘g‘mlarrri birlashtiradi va bu bosh urg‘u 
boshqa shunday bosh urg‘uga ega bo ‘lgan so'zdan ajratib turishga 
xizmat qiladi.
L.B lum fild sintaktik q u rilm alarn in g ana shu to m o n larin i 
o'rganadigan alohida yo'nalish b o ‘lishini