Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirmgi b. Yu. Xodiyev, D. S. Qgsimova korporativ

11.4 Korporatsiyada ichki moliyaviy nazorat 
tizimining tuzilishi
Kompaniyada moliyaviy nazoratning adekvat tizimisiz samarali 
moliyaviy boshqaruvga erishib bo‘lmaydi. Holding kompaniyasi va 
uning tarkibiy boMinmalari va shu’ba korporatsiyalari moliyaviy rejalari 
va byudjetlari qanchalik puxta ishlab chiqilgan bo‘lmasm, asosiy vazifa 
ularning amalga oshirilishini ta’minlashdan iborat. Bu holat zamonaviy 
menejmentning ichki moliyaviy nazorat singari amaliy qurolidan 
foydalanish zaruratini yuzaga keltiradi.
Ichki moliyaviy nazorat deganda korporatsiyada yoki kompaniyada 
tashkil etiladigan moliyaviy faoliyat sohasidagi barcha boshqaruv qaror­
larining bajariHshini tekshirish jarayoni nazarda tutiladi. Ichki moliyavjy
117

---

nazorat tizimi real yuzaga keladigan bozor sharoitida to‘g‘ri qarorlar 
qabul qilish, ish samaradorligini oshirish va, agar zarur bo‘lsa, bozor 
muhitining murakkab sharoitida kompaniyaning saqlab qolinishiga 
yordam beradi.
So'nggi yillarda rivojlangan mamlakatlarda «kontrolling» deb 
nomlanuvchi ichki nazoratning yangi ilg‘or kompleks tizimi keng 
tarqaldi.
Bu tizim hozirda o‘tish iqtisodiyotiga ega mamlakatlarda ham joriy 
etila bosh-landi.
Iqtisodiy adabiyotda «kontrolling» tushunchasi paydo bo‘Ushining 
asosiy sababi sifatida, birinchi galda, g‘arb mamlakatlaridagi sanoatning 
o‘sishi e’tirof etilmoqda.
Bu o‘sish rejalashtirish jarayonlarining murak-kablashuvini va kor­
poratsiyada rejalashtirishga nisbatan yangi yondashuvlaming paydo 
bo‘lishini keltirib chiqardi.
Sanoatning rivojlanishi, alohida korporatsiyalar kattalashishi va 
ishlab chiqarishning murakkablashuvi boshqaruv usullarini yaxshilash 
zaruratini keltirib chiqardi. Bu o‘z navbatida, ishlab chiqarishni hisobga 
oUsh va aniq moliyaviy nazoratni amalga oshirishning ilmiy asoslangan 
usullarini talab qildi.
D.P.Xanning fikricha, kontrollingni korporatsiyani boshqarishning 
natijasiga yo‘naltirilgan axborot ta’minoti sifatida talqin etish mumkin. 
Kontrolling vazifasi zarur boshqaruv axborotini tayyorlash va taqdim 
etish yo‘li bilan rahbariyatni qarorlar qabul qilish va zarur harakatlami 
bajarishga yo‘naltirishni nazarda tutadi. Kontrollingning asosiy funk- 
siyasi korporatsiya rahbariyatini qo‘llab-quvvatlashdan iborat. 0 ‘z 
navbatida, kontrolling boshqaruvning muhim funksiyalaridan birini 
o‘zida namoyon etadi.
Kontrollingga nisbatan zamonaviy yondashuvning rivojlanishi va 
uning g‘arb mamlakatlari korporatsiyalarida joriy etilishiga o‘tgan 
asming 70-yillaridagi jahon iqtisodiy tangligi katta ta’sir ko‘rsatdi. 
Buning natijasida korporatsiyaga muvafFaqiyatli rahbarlik qilish ichki 
firma rejalashtirishi kuchayishi bilan bog‘liqligi anglab yetildi, bu o‘z 
navbatida, kontrollingga nisbatan qarashlaming rivojlanishiga olib keldi. 
Agar dastlab kontrolling ko‘proq tarixiy-buxgalterlik usulda yuritilib, 
xo‘jalik hisobini yuritish va taftish qilish funksiyasi ko‘rinishida amaja 
oshirilgan bo‘lsa, vaqt o‘tishi bilan ushbu funksiyalar kengaydi, bu 
esa, kontrolling va uning funksiyalari bo‘lajak voqealarga yo‘naltirilgan, 
degan xulosalami keltirib chiqardi. Ana shunday yondashuvga muvofiq
118

---

g‘arb kompaniyalarida kontrolling xizmati hozirgi davrda ham, keliyuk- 
da xdm xatolarga, farqlarga mumkin qadar yo‘l qo‘ymaslik maqsadida 
reiali hamda amaliy ko‘rsatkichlami joriy tahlil qilish, tarlibga snlish 
ja-rayonlarini boshqarishga intiladi.
Rejadagi (me’yoriy) va amaldagi ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi farqlarni 
anikiash, shunga qarab tegishh choraJar qo'llash — «farqlar (chelgu 
chiqishlar) bo'yicha boshqaruv», deb nom olgan kontrolling konsep- 
siyasining tamoyili hisoblanadi.
Moliyaviy kontrolling chet el kompaniyalarida nazorat harakatlarini 
kompaniya moliyaviy faoliyati ustuvor yo‘nalishlari, amaldagi natijala- 
rining ko‘zda tutilgan natijalardan farqdarini o‘z vaqtida aniqlash hamda 
uning normallashuvini belgilovchi tezkor boshqaruv qarorlarini qabul 
qilishga qaratilishini ta’minlovchi nazorat qiluvchi tizimni o‘zida 
namoyon e tad i. Moliyaviy kontrollingnint asosiy funksiyalari quyida- 
gilardan iborat:
— rejadagi moliyaviy ko‘rsatkichlar va me’yorlar tizimi bilan belgi- 
langan moliyaviy topshiriqlarning amalga oshirilishini nazorat qilish;
— moliyaviy faoliyat amaldagi natijalarining ko'zda tutilgan 
natijalardan chetga chiqishi darajasini o‘lchash;
— kompaniyaning moliyaviy ahvolidagi jiddiy yomonlashuvlar 
farqlari va uning moliyaviy rivojlanishi sur’atlarining keskin pasayishi 
miqdorlari bo'yicha tashxis qo‘yish;
— ko‘zda tutilgan maqsadlar va ko‘rsatkichlarga muvofiq kompa­
niyaning moliyaviy faoliyatini normallashtirish bo'yicha tezkor bosh­
qaruv qarorlarini ishlab chiqish;
— tashqi moliyaviy muhit, moliya bozori konyunkturasi va 
kompaniyada xo‘jalik faoUyati yuritishning ichki sharoitlari o‘zgarishi 
munosabati bilan zarur hollarda alohida maqsadlar va moliyaviy 
rivojlanish ko‘rsatkichlariga tuzatLshlar kiritish.
Mazkur funksiyalar asosida shunday xulosaga kelish mumkinki, 
moliyaviy kontrolling faqatgina moliyaviy faoliyat va moliyaviy ope- 
ratsiyalarning amalga oshirilishini ichki nazorat qilish bilan chegara- 
lanib qolmay, balki axborot bazasini shakllantirish, moliyaviy tahlil, 
moliyaviy rejalashtirish va ichki moliyaviy nazorat o‘rtasidagi o‘zaro 
aloqalarni ta’minlashning muvo-fiqlashtiruvchi tizimi hisoblanadi.
Shuning uchun mamlakatimiz korporatsiyalarida kontrollingning 
joriy etilishi bozor munosabatlariga asoslangan xo‘jalik yuritish sha­
roitida boshqaruvning eng samarali mexanizmi bo‘lishi mumkin.