Oliy va olim vazirligi toshkent moliya instituti iqtisodiyot nazariyasi

1.Ishsizlik mohiyati va uning turlari.
Ishsizlik- bu bozor iqtisodiyotiga ega bolgan murakkab kolchovli iqtisodiy hodisa mehnatga layoqatli aholi tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishda ishlamaydi va mehnat bozorida kishilarga loyiq ish oqligi sababli ishchi kuchini amalga oshira olmaydi,natijada u mahrum boladi.
Ishsizlik mamlakatdagi mavjud ishchi kuchi bir qisminining foydalanilmay qolishini namoyon etuvchi ijtimoiy-iqtisodiy hodisa hisoblanadi.bunda tashqari mehnatga layoqatli bominlanmagan qismi ishsizlar deb aytiladi.Namoyon bora ishsizlikni bir necha turlarga ajratamiz bular friksion,tarkibiy,siklik,institutsion,texnologik,region,yashirin va turgni yangi joylarga kotishi,ongli tolanadigan joyga oz ishlarini almashtirib turadi va eski ishini tashlab yangi ish qidirib topgunga qadar oradan matadi balumotlarda bu oraliq 1 oydan 3 oygacha davom etishi maida,yashab yangi ishga joylashgunga qadar botexnika taraqqiy etgan sari,yangi texnologiyalarning ishlab chiqarishi oqibatida balgan talab qisqarib,zamonaviy mahsulot turlariga talab yanada oshada. Natijada balgan talabning qisqarishi yoki umuman yoz kasbi va mutaxassisliklarini oz kasibiga haliyam talab saqlanib qolgan joylarga ishga oproq xarajatlar taqozo etadi.tarkibiy ishsizlikning uzoq muddati 6 oygacha davom etishi mumkin agar joiz bop vaqtni olishi mumkin chunki, agar ola turib olmasa demak organishini taqozo qilishi mumkin bu esa ancha vaqtni va harajatni talab qiladi. Agar boshqa kasbni olmasa va olsa bunda mep harajatni va vaqtni taqozo qiladi. Birinchidan o talab qiladi.Uchunchidan boshqa joyga konikishingga koiy nazar, maladi. Shunga koni ishchi kuchini ish bilan tarsatuvchi muassasalarning yetarli darajada rivojlanmaganligi va samarali faoliyat koladi.
Texnologik ishsizlik bu yangi yangi texnika -texnologiya kirib kelishi oqibatida namoyon boni ular ichida ayniqsa mehanizatsiya,avtomatlashtirish,robotlashtirish va information texnologiyalarni qoun ishsizlik bu mehnatga layoqati boz ish joyidan ayrilgan va ishsizlik bolgan ishsizlik hisoblanadi.
Bulardan tashqari ishsizlikni juda kolmasa konun ishsizlik, rorov bolinadi.
Tsiklik yoki konzgarishi hisobiga paydo bortasidagi raqobatning kuchayishi, ayrim tarmoqlarda ishlab chiqarishni qisqartirishi hattoki toyishgada olib kelishi mumkin bundan tashqari ayrim ishchilarni ishdan bolum bir faoliyat turlarning vaqtincha tabiati va iqtisodiy tarmoqlarning ishlashi natijasida yuzaga keladi. Bularga esa qishloq xoni baliq ovlash, ovchilik, qulupnay terish, qisman qurilish va boshqa ishlar kiradi.Bunday holda korxonalar maida intensiv ishlashi mumkin boshqa paytda opaytiradi boshqa vaqtda esa ishning qisqarishi oqibatida koshatiladi bu esa mavsumiy ish hisoblanadi.
Qisman ishsizlik- kompaniya mahsulotlariga talabning kamayshi natijasida vujudga keladi. Bu holda kompaniya esa ishchilarining bir qismini toliq ish bilan tashatadi yoki bominlaydi.
Turgalati ishlarda doimiy ishlamaydigan ora orada ishlaydigan aholini tavsiflaydi.Bu ishda qonuniy mavjudlik manbasini yoshiladilar.
Royxatidan totgan va ishga tayyor aholi hisoblanadi.
Yashirin ishsizlik-bu ishlab chiqarishda ishlaydigan lekin ortiqcha hisoblanadilar.Ular odatda oullanishadi yoki matilga yuborilishadi.
Soyicha ishsizlik- mehnatga layoqatli kishilarni sora, xodimni ora ishdan boladi. Bu ish haqining darajasi, ish sharoitlari yoki xodimning ish beruvchining irodasiga zid boliq boshqa holatlarda norozilik bosishi va kamayishining asosiy sabablaridan biri hisoblanadi.
Ishsizlikning quyidagi asosiy sabablarini aniqlash mumkin:
Aholining ortiqcha miqdori( umuman,jahon iqtisodiyoti ishchi kuchining ortiqcha bosishi) ishsizlikning bitta sababi hisoblanadi.
Kasaba uyushmalari harakatlari va aholining ijtimoiy-iqtisodiy faoliyati bosimi ostida ish haqi stavkalarini muvozanat darajasidan yuqori bolgan talab qanchalik sust bolgan talab ham past bochib ochib otadi va shu oraliqda odamlar ishsiz qolishi mumkin
Kasbiy qiziqishlarini orinda agar oqib keyin shu sohada biroz ishlash natijasida shu ishda biroz muammo bolsa yoki vaqtlar organish uchun ham uzoq vaqt kerak bolib qolishing mumkin
Insonning shaxsiy hayotida yangi bosqichlarni paydo boqish, bolalar tugra yuzaga keladi.Birinchidan,shaxs alohida turdagi iqtisodiy resursdir.Ushbu hodisaning nazoratsiz rivojlanishi natijasida jiddiy makroiqtisodiy oqibatlarga olib keladi.
Ikkinchidan, odam ishlamasa ham ,istextata olmaydi chunki yurak urib turar ekan odam yashaydi , yashash uchun odam isteliqdir chunki ishsizlikni kolgan talabni kamaytiradi va shu yosir kolgan talab kam ekan, demak bu tovorlarni sotish qiyinlashadi va bozor iqtisodiyotiga katta tarsatadi.
Toz oilasini yetarli darajada boqish imkoniyatidan mahrum botkazadigan odamlarning oxir oqibatda sabri toazabdan siyosatga taqdid qila boshlashadilar
Beshinchidan, ishsizlikni ortishi oqibatida odamlarning kerakli nafaqa olish maqsadida sodir etayotgan jinoyatlar oshishiga olib keladi.
Ishsizlikning ijtimoiy oqibatlari ham mamlakat iqtisodiyotiga sesilarli tarsatadi .Jumladan, ishsizlikning baz malakalarini yotib qolishiga sababchi bosir qiladi jumladan,ijtimoiy faollikning yolishi bularning hammasi tarsatishi mumkin.bularning natijasida esa uzoq davom etgan surunkali ishsizlik millatning ruhiy sogsishining muqarrar oqibati bosishi va keskinlik darajasining kuchayishi hisoblanadi.
Ishsizlikning iqtisodiy oqibatlari bu jarayonlarda iqtisodiyotda ishlab chiqarilimay qolgan mahsulotlarning hajmi baholanadi.Iqtisodiyot agar barcha ishlashni hohlagan va ishlay oladiganlar uchun yetarli miqdorda ish joylarini yaratish sharoitiga ega boqotadi va natijada yalpi ichki mahsulot hajmining orqada qolishi sifati aniqlanadi hamda u haqiqiy yalpi ichki mahsulotning potensial yalpi ichki mahsulotdan kam borinadi va shunday qilib xulosa qilib aytganda ishsizlik darajasi qancha yuqori bolar ekan.
Har bir narsaning bir yaxshi tomoni borib chiqamiz.
Ishsizlikning salbiy oqibatlar:

• 
  mehnat faoliyati qisqarishi
  
• 
  aqliy va jismoniy kasalliklarning kosiri:
  
  • 
    dam olish vaqtini oshirish;
    
  • 
    ish joylarini tanlashni kengaytirish;
    
  • 
    mehnatning muhimligini oshirish;
    
  • 
    ish joyining qiymatini oshirish.
    
  
  Yuqoridagi ishsizlikning ijobiy hamda salbiy oqibatlari bir qatorda sanab osir qiluvchi salbiy oqibatlarini ham aytib oqolishi;
  
• 
  ishsizlik nafaqalari uchun xarajatlar;
  
• 
  turmush darajasining pasayishi;
  
• 
  milliy daromad ishlab chiqarish etishmasligi;
  
• 
  soliq tushumlarining kamayishi;
  
• 
  vaqt taqishni oshirishga qaratilgan;
  
• 
  iqtisodiyotni tarkibiy qayta tiklash uchun ishchilar stoku;
  
• 
  hosildorlik mehnatkashlar ortasida mahoratni oshirishga yordam beradi.
  

Ishsizliliklarning yuqoridagi salbiy va ijobiy tarib chiqdik va shu qatorda ishsizlikning noansiri yaazab,kamsitish hissi,nafrat,alkogolizm,ajralishlar,giyohmadlik,olumotlardan xulosa qilib aytar ekanmiz, ishsizlik deb juda koplab oilalarga katta taplab yosh bolalar ishsizlik oqibatlarda yetim xonalarda qolib ketyapti, kolyapti bularning barchasiga ishsizlikni sabab qilib olsak mubolaglmaydi.
Ishsizlik darajasi va uning asosiy kolishini tabiiy deb hisoblaydilar,shu sababli tola bandlike sharoitida ishsizlik darajasi friksion va tarkibiy ishsizlar soniga teng bolganda tola bandlike sharoitidagi ishsizlik darajasi ishsizlikning tabiiy darajasi deb ataladi.
Ishsizlikning tabiiy darajasi bilan boglgan milliy ishlab chiqarishning real hajmi,iqtisodiyotning ishlab chiqarish salohiyatini kola bandlike yoki ishsizlikning tabiiy darajasi ishchi kuchi bozori muvozanatiga erishganda, yash ishchi olganda vujudga keladi.Ishsizlikning tabiiy darajasi qandaydir darajada iqtisodiy jihatdan maqbul hisoblanadi.Chunki ishsizliklarga mos keluvchi ish otarkibiy ishsizliklargazlashtirish yoki yangi yashash joyida ish toppish uchun maladi. tushunchasi mazining ishlab chiqarish imkoniyatini ropincha ishsizlik darajasi tabiiy darajadan oortiq,ayrim hollarda,masalan,ish vaqtidan ortiqcha ishlash va olish natijasida tabiiy darajada past ham boz-ozgarishlar ( qonunlar va jamiyat urf-odatlaridagi ozgartirib turishi mumkin.Masalan,AQSHda ishsizlikning tabiiy darajasi dastlab xx asrning 60-yillari olsa,70-yillarning boshiga kelib 5,5%, 80-yillarning boshida esa 6% gacha osdi,ishsizlarning umumiy soni 5,6 mln kishiga yetib bordi.