Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Sog’liqni saqlash vazirligi Toshkent Tibbiyot Akademiyasi Urganch filiali jamoat salomatligi va umumiy gigiena kafedrasi

Hisoblash usuli:
Bir kunlik energiya sarfini hisoblash uchun shu sarflanayotgan energiyaning nimalarga sarflanayotganini bilish zarur va ular quyidagilardan iborat:
A) asosiy almashinuviga sarflanadigan energiya (Е asosiy)
B) ovqatni hazm qilish uchun sarflanadigan energiya bu asosiy almashinuvidan 10-15% (Е ovq)
V) turli faoliyatlar uchun sarflanadigan energiya (Е ish faoliyati) Е+kunlik Е asosiy+Е ovq_Е faoliyati.
Asosiy almashinishni bilish uchun organizmning yoshi va jinsiga antropometrik ma'lumotlar (bo'yi oqrligi) ning bo'lishi lozim.
Asosiy almashinish miqdorini Garris (jinsi va tana oqirligi va Benedikt (jinsi va bo'yi) jadvallari asosida topilgan ma'lumotlarni birgalikda qo’shib topiladi.
Ovqatni hazm qilish uchun sarflanadigan energiyani formula yordamida topiladi:
Е ovq= Е asosiy + 15
100
Ish faoliyati bilan bog’liq bo'lgan almashinuvni aniqlash uchun bir kunlik bajariladigan ishlar xronologiyasini tuzish lozim. qar bir ishni bajarish uchun lozim bo'lgan vaqtni shu ish bilan sarflanadigan o'rtacha energiya miqdoriga (jadvaldan topiladi) ko'paytiriladi, olingan energiya sarflarini yiqindisi ish faoliyati uchun sarflangan energiyani beradi.
Odamlarning yoshiga jinsiga va bajaradigan ish harakteriga binoan sarflanadigan energiyaning o'rtacha miqdori 1982 yilda ishlab chiqilgan va tasdiqlangan «Ovqatlanishning fiziologik normalari»da o'zining aksini topdi.
Oqilona ovqatlanishga bo'lgan talablarning ikkinchi muhim talablari organizmga tushadigan asosiy ovqatli moddalarning etarli miqdorda bo'lishidir (oqsillar yog’lar karbonsuvlar vitaminlar mineral tuzlar).
har bir organizmning ovqatli moddalarga bo'lgan fiziologik muhtojligini aniqlash uchun yana hisoblash usuli hamqo’llaniladi.
Bir kunlik energiya miqdorini (Е kunlik) 3 qismga bo'linadi, oqsillar orqali qoplanadigan energiya (Е kunlikning 11-13%) yog’lar orqali qoplanadigan energiya (Е K ning 33%) karbonsuvlar orqali qoplanadigan energiya (Е kunlikning qolganqismi). So'ngra qar bir moddaning 1 gr mi yog’dan hosil bo'ladigan shu moddalarga bo'lgan fiziologik miqdorini topamiz:
Masalan:
1. Еoqsil = 13 h 3000 =390 kkal
100
Еyog’lar = 33 h 300 = 990 kkal
100
Е karbonsuvlar = 300 - (390 + 990) = 1620 kkal
2. Talab qilinadigan oqsil yog’ karbonsuvlar miqdori:
OQsil = 390 = 97 g
4
YOG’lar = 990 = 110 g
9
Karbonsuvlar = 1620 =405
4
Ovqatenergiya manbai hisoblanadi. Moddalar almashinuvi jarayonida organizm hayotini ta'minlovchi energiyahosil bo'ladi, yo’qotilgan suyuqlik miqdori o'rni to'ladi (suyuqlik almashinuvi), mineral moddalarga bo'lgan ehtiyojqondiriladi (mineral almashinuvi) sintetik jarayon uchun sarflangan organiq moddalar o'rni ham to'ladi (plastik almashinuv).
To’g’ri ovqatlanish faqatgina energetik sarf harajatlarni qoplabgina qolmay, balki bolaning to’g’ri o'sishi va rivojlanishini ta'minlash darkor. Olingan energiyaning sarf bo'lishi bolaning yoshiga iqlimiga, iqlim sharoitlariga, organizmlar holatiga bog’liq.
1-3 yoshli bola kuniga 1000 kkal, 3-7 yoshli bola эsa 1500-1800 kkal energiyani sarf qiladi. Oziq-ovqat tarkibiga oqsil, yog’, uglevodlar, vitaminlar, mineral moddalar va suv kiradi.
OQsil, yog’, uglevodlarning nisbati 1:1:4 bo'lishi zarur, ya'ni 1 gramm oqsil bilan birgalikda 1 gramm yog’ va 4 gr uglevod iste'mol qilinishi zarur. Ovqat mahsulotlarining bunday munosabatda bo'lishi optimal munosabat yoki balanslashish deyiladi.
To’g’imalarning tuzlarda oqsillar asosiy manba hisoblanadi. Ba'zi bir aminokislotalar (triptofan, fenilalalin, lezin, metionin, Valin leycin, treonin, izometcinlar qatori bolalarda gestidin va boshqalar) organizmda sintez qilinmaydi.
Organizmda oqsil etishmasligi jismonan rivojlanmaslikka (kerakli), shartli refleks va immunno-biologik faoliyatining buzulishiga bu эsa kislota ishqor tengligining buzilishiga sabab bo'ladi.
YOG’lar organizm yo’qotgan energiyani qoplaydi. Ular organizmni tashqimuhit omillariga qarshi kurashish qobiliyatni, ya'ni immunitetini oshiradi, bundan tashqari hayvon yog’ida эruvchi vitaminlar (A, D, Е,K) tutgan manba hisoblanadi.
Organizm uchun asosan yog’ manbalaridan biri, oziq-ovqatmahsulotlari tarkibidagi yog’lar hisoblanadi.
Iste'mol qilinadigan ovqatmahsuloti tarkibida yog’ miqdorining surunkasiga ko'pligi ovqat hazm qilish me'daning shira ajratish faoliyatni pasaytiradi. YOG’ tanqisligi organizm vaznini kamaytiradi, immun sistemasi susfytiradi. Bunday bolalar jismonan rivojlanishdan orqada qoladi, tez-tez kasal bo'ladi.
Kunlik yog’ga bo'lgan ehtiyoj (maktabgacha yoshga qarab o'simlik yog’ining miqdori) umumiy yog’ miqdorining 5-10% ni tashkil qilish zarur. Bolalar ovqatiga jo'hori, kungaboqar moylarini ishlatish kerak.
Uglevodlarning asosiy vazifalaridan biri organizmning energiya sarfini qoplashidir. Uglevodlar moddalar almashinuvida faol ishtirok эtadi.
Uglevodlarning parchalanishi oqiz bo'shliqidan boshlanadi. Keyingi parchalanish me'da-ichak yo'lida davom эtadi qonga so'rilgan uglevodlar mushaklarda glikogen sifatida to'planadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning kunlik uglevodlarga bo'lgan ehtiyoji 240-280 gr yoki 1 kg oqirligiga 12-15 gr ni tashkil qilishi kerak.
Ovqatlanishni tashkil qilishda vitaminlarning ham ahamiyati katta. Ular organizm rivojlanishida moddalar almashinuvi jarayonida ma'lum bir vazifani o'taydi.
Kunlik iste'mol qilish uchun tavsiya qilingan taomnomadagi ovqatmahsulotining kaloriyasi, minerali, vitaminni, kimyoviy tarkibi, qabul qilingan me'yor bo'lishiga hisoblanadi. qar oyning 6 kunlik taomnomasi, ya'ni yiliga 72-80 taomnoma shu tarzda tekshiruvdan o'tishi zarur.
Taomnoma tuzish.
Taomnoma-tahsimnoma bu bitta iste'mol qilishga mo'ljallangan ovqatning turi va uning tarkibiga kirgan ovqatmahsulotlari.
To’g’ri ovqatlanish asosiy ovqatmahsulotlarining gigienik jihatdan sifatli bo'lishi, ularning organizmga singishi, sarflanishi hamda o'sish davrida fiziologik talablarga to'la javob berishidir.
Taomnomani tuzishda O'zbekiston sharoitida ko'p yetishtiriladigan hamda milliy taomlar tayyorlashda ko'p ishlatiladigan oziqmahsulotlari kiritilgan.
Ovqatqiymatini taomnoma bo'yicha baholash quydagilardan iborat. Taomnomada berilgan barcha mahsulotlarning umumiy oqirligi “brutto” dan sof oqirligi “netto” ajratiladi (yeyiladigan qismi). Keyin mahsulotlarning kimyoviy tarkibi keltirilgan jadvaldan foydalanib, oqsil, yog’, uglevodlar (g.larda), vitaminlar, mineral moddalarning ( mg larda) 100 g mahsulotdagi miqdori va kaloriyasi hisoblab chiqiladi.
Olingan ma'lumotlar ovqatni iste'mol qiluvchi odamning bajaradigan ishiga tegishli, fiziologik me'yorlar bilan taqqoslanadi.
OQsil, yog’, uglevodlarning kunlik nisbati hisoblab chiqiladi.Umumiy kaloriyaga qancha foiz oqsil, yog’, uglevod to’g’ri kelishi aniqlaniladi. So'ng haftalik mahsulotlar miqdori aniqlaniladi.Ayniqsa tavsiya qilnadigan ovqatmahsulotlari tarkibidagi sut, go'sht,baliq, tuhum, sabzavot, mevalar miqdoriga ahamiyat berish zarur.
Bolalarga tavsiya qilinadigan kundalik ovqatmahsulotlari tarkibida non, sut, qand (yoki shakar), sariyog’ kunda bo'lishi kerak (Ular o'zga mahsulotlarga almashtirilmaydi).
Taomlarning turlicha bo'lishiga ahamiyat beriladi ( bir hil taom haftada 1, 2 marta berilishi mumkin). Kunlik raciondagi kaloriyasi baholaniladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ertalabki nonushta 20-25 %, tushlik 35 -40%, kechki ushlik ovqat -10 %, kechki ovqat 20- 25 % ni tashkil qilishi shart. Darsning ohirida ovqatning to'liq bahosiga hulosa beriladi.