Oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot

Dividendlar va dividend siyosati

Aksiyadorlik jamiyati boshqaruvining asosiy maqsadi biznesning qiymati va uning qiymatini maksimal darajaga koʻtarishdir.

Dividend – bu aksiyador oladigan foydaning bir qismidir.
Dividendlar bu aksiyadorlarga tashkilotga kiritgan kapitali uchun mukofotdir. Ular faqat muomalada boʻlgan aksiyalar boʻyicha





⁵⁹ https://www.dissercat.com/content/formirovanie-partnerskikh-otnoshenii-v-predprinimatelskoi-deyatelnos
hisoblanib, uning balansiga hisoblanmaydigan va tashkilot tomonidan sotib olingan aksiyalarga toʻlanadi.
Vaqtinchalik dividendlarni toʻlash, ularning miqdori va har xil turdagi aksiyalar uchun toʻlov shakli toʻgʻrisida qaror direktorlar kengashi (kuzatuv kengashi) tomonidan qabul qilinadi.
Yillik dividendlar toʻgʻrisida qaror aksiyadorlarning umumiy yigʻilishi tomonidan direktorlar kengashining tavsiyasiga binoan qabul qilinadi. Yillik dividendlar miqdori direktorlar kengashi tomonidan tavsiya etilganidan koʻp va oraliq dividendlar miqdoridan kam boʻlishi mumkin emas. Bundan kelib chiqadiki, dividend toʻlash faktini aniqlashda direktorlar kengashi hal qiluvchi rol oʻynaydi⁶⁰.
Agar oraliq dividendlar toʻlanmagan boʻlsa va direktorlar ken- gashi yillik dividendlarni e’lon qilishni tavsiya qilmagan boʻlsa, unda aksiyadorlarning umumiy yigʻilishi ushbu qarorga ta’sir oʻtkaza olmaydi.
Imtiyozli aksiyalar egalariga dividendlar toʻlamagan yoki toʻliq toʻlamagan taqdirda, ular dividendlarni toʻlash birinchi toʻlaguniga qadar aksiyadorlarning keyingi barcha yigʻilishlarida ovoz berish huquqiga ega boʻladilar.
Imtiyozli aksiyalar egalari, agar ularning manfaatlari ta’sir etgan- da (dividend miqdorining oʻzgarishi, toʻlovning ustuvorligi va bosh- qalar) dividend siyosati masalalarini muhokama qilishda ovoz berish huquqiga ega. Dividendlarni toʻlash manbai bu tashkilotning oʻtgan yilgi sof foydasi.
Aksiyadorlik jamiyatining sof foydasi yetarli emasligi yoki renta- belligini yoʻqotgan taqdirda, imtiyozli aksiyalar boʻyicha dividendlar faqat ushbu kompaniyaning zaxira fondi hisobidan va doirasida toʻlanishi mumkin.
Dividend aksiyaning nominal qiymatining foizida yoki aksiya uchun soʻmda belgilanadi. Imtiyozli aksiyalar uchun dividend miqdori yoki uni aniqlashning oʻzgarmas usuli ular chiqarilgandan keyin belgilanadi.
Jahon amaliyotida dividendlarni oʻz aksiyalarida toʻlash odatiy holdir. Bunday holda, dividend ilgari mavjud boʻlganga nisbatan toʻlangan aksiyalarning ma’lum miqdoriy ulushida belgilanadi.





⁶⁰ file:///C:/Documents%20and%20Settings..pdf
Dividendlarni toʻlashning eng keng tarqalgan shakli bu naqd pul va aksiya emissiya orqali amalga oshiriladi.
Dividendlarni toʻlash jamiyatning oʻzi tomonidan yoki uning nomidan kompaniya aksiyadorlari restrini yuritadigan depozitariy tomonidan amalga oshiriladi. Tashkilotning moliyaviy menejmenti doirasida, aktivlarning koʻpayishi va tashkilotning naqd pulga boʻlgan qoʻshimcha ehtiyojini belgilaydigan investitsiya qarorlari bilan bir qatorda, dividend siyosatiga katta ahamiyat beriladi.
Dividend siyosatining oʻziga xos xususiyatlarini hisobga olmas- dan moliyaviy menejerlar moliyalashtirish manbalarining tuzilishi va tashkilotning investitsiya siyosatining yoʻnalishlari toʻgʻrisida qaror qabul qila olmaydilar.
Dividend siyosati - bu korxona kapitaliga qoʻshgan hissasiga muvofiq egalariga toʻlanadigan foyda ulushini shakllantirish sohasi- dagi tashkilot siyosati.
Kompaniyaning dividend siyosati quyidagi prinsiplarga asos- lanadi:

• 
  kompaniyaning sof foydasini taqsimlashda kompaniya va uning aksiyadorlari manfaatlarining optimal kombinatsiyasini ta’minlash;
  
• 
  kompaniyaning investitsiya jozibadorligi va kapitallashuvi oʻsishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish;
  
• 
  kompaniya faoliyatidan olinadigan rentabellikni va dividendlarni toʻlash uchun ajratilgan sof foyda miqdorini maksimal darajaga koʻtarish;
  
• 
  amaldagi qonun hujjatlarida va korporativ xatti-harakatlarning ilgʻor tajribasida nazarda tutilgan aksiyadorlarning huquqlari va manfaatlarini hurmat qilish va ularga qat’iy rioya qilish;
  
• 
  dividendlar toʻlash va kompaniya kapitallashuvining oʻsishi orqali aksiyadorlarning farovonligini oshirish;
  
• 
  kompaniya tomonidan aksiyadorlarga kafolatlangan dividend toʻlovlarini taqdim etish;
  
• 
  dividendlar miqdorini aniqlash va ularni toʻlash mexanizm- larining shaffofligi.
  

Korxonalarning dividend siyosatini ishlab chiqish amaliyoti quyidagi asosiy dividend nazariyalariga asoslanadi:

• 
  dividendlarning taqqoslanmaganligi;
  
• 
  dividend siyosatining muhimligi;
  
• 
  soliqni farqlash;
  
• 
  dividendlarni signalizatsiya qilish; mijozlar.
  

Dividendlarni taqqoslamaslik nazariyasi firmaning qiymati faqat uning aktivlari rentabelligi va investitsiya siyosati bilan belgilanadi va daromadni dividendlar va qayta investitsiya qilingan daromadlar oʻrtasidagi taqsimot ulushi umumiy boylikka ta’sir qilmaydi degan fikrga asoslanadi.
Nazariya mualliflari F. Modilyani va M. Miller oʻz taxminlarini quyidagi asoslarga asoslaydilar:

• 
  barcha sarmoyadorlar uchun ma’lumotlarning erkin va teng ravishda mavjudligini, tranzaksion xarajatlarning yoʻqligini (aksiya- larni chiqarish va joylashtirish xarajatlari), aksiyadorlarning xatti- harakatlarining ratsionalligini nazarda tutadigan faqat mukammal kapital bozorlari;
  
• 
  aksiyalarning yangi chiqarilishi bozorga toʻliq joylashtirildi;
  
• 
  soliqlar yoʻq;
  
• 
  dividendlar va kapitaldan olinadigan foyda investorlari uchun tenglik.
  

Dividendlarni passiv qoldiq sifatida koʻrib, uning hajmi foydali investitsiya loyihalarining mavjudligi bilan belgilanadi, F. Modilyani va M. Miller dividendlarni toʻlashning uchta variantini ishlab chiqdilar:

1. 
   agar investitsiya loyihasi rentabellik talab qilingan darajadan yuqori darajani ta’minlasa, aksiyadorlar foydani qayta investitsiya qilish variantini afzal koʻrishadi;
   
2. 
   agar investitsiyalarning kutilayotgan rentabelligi talab qilinadigan darajada boʻlsa, u holda aksiyalar uchun variantlarning hech biri afzal emas;
   
3. 
   agar investitsiya loyihasidan kutilayotgan foyda kerakli rentabellik darajasini ta’minlamasa, aksiyadorlar dividend toʻlashni afzal koʻrishadi.
   

Ushbu nazariya tarafdorlari dividend siyosati aksiyadorlarning umumiy boyligi miqdoriga sezilarli darajada ta’sir qiladi deb hisob- lashadi. Xatarlardan qochish istagiga asoslanib, aksiyadorlar har doim boʻlajak potensial toʻlovlardan, shu jumladan kapitalning qadrlanishi- dan koʻra, dividend toʻlashni har doim afzal koʻrishadi.
Toʻlangan dividendlar miqdori ushbu kompaniyaga sarmoya kiri- tishning barqarorligi va maqsadga muvofiqligini koʻrsatganligi sababli, aksiyadorlar investitsiya qilingan kapitalning past rentabellik daraja- sidan mamnun boʻlib, bu kompaniyaning bozor qiymatining oshishiga olib keladi.
XX asrda soliqlar differensial nazariyasining tarafdorlari R.Litsen- berger va K.Ramsvami aksiyadorlar uchun dividend rentabelligi emas, balki qiymat kapitallashuvidan olinadigan daromad muhimroq, deb hisoblashadi.
Amerika Qoʻshma Shtatlarida kapitalizatsiya daromadlari olingan dividendlarga qaraganda past stavka boʻyicha soliqqa tortilganligi sababli, foyda yigʻadigan, ammo dividendlarni toʻlamaydigan firma sarmoyasi yanada foydali boʻlishi kerak.
Binobarin, kompaniyalar uchun katta dividendlar toʻlash foydali emas, chunki uning bozordagi qiymati dividendlarni toʻlash xarajat- larining past darajasi bilan maksimal darajaga koʻtariladi. Dividend- larning signalizatsiya nazariyasi (yoki signalizatsiya nazariyasi) aksiyalarning bozor qiymatini baholash uchun asos ular boʻyicha toʻlangan dividendlar miqdoriga asoslanganligiga asoslanadi. Bino- barin, dividendlarni toʻlash darajasining oshishi aksiyalarning bozor qiymatining oshishiga olib keladi va sotilganda aksiyadorlarga qoʻshimcha daromad keltiradi.
Dividendlarning fond bozorlariga ta’sirini oʻrganish boʻyicha tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, agar mamlakat banklarni moliyalashti- rishning asosiy manbai boʻlsa va fond bozoriga kam e’tibor berilsa, u holda axborot berishdagi (xiralashuvi) muammolari yumshatiladi va dividendlar darajasining ahamiyati kamaytirilgan.
Mijozlar nazariyasi (yoki mijozlar nazariyasi) shuni koʻrsatadiki, kompaniya aksariyat aksiyadorlarning umidlarini qondiradigan dividend siyosatini amalga oshirishi kerak. Agar aksariyat aksiyadorlar joriy daromadga ustunlik berishsa, dividend siyosati joriy iste’mol maqsadida imtiyozli foyda yoʻnalishidan kelib chiqishi kerak.
Aksincha, aksariyat aksiyadorlar aksiyalarning bozor qiymatini oshirishni ma’qul koʻrsalar, u holda dividend siyosati uni taqsimlash jarayonida foydaning asosiy kapitallashuvidan kelib chiqishi kerak. Bunday dividend siyosatiga rozi boʻlmagan aksiyadorlarning bir qismi
oʻz kapitalini boshqa kompaniyalarning aksiyalariga qayta kiritadi, natijada mijozlar tarkibi bir xil boʻlib qoladi.
Dividend siyosatini shakllantirishga uchta asosiy yondashuvni ajratish odatiy holdir - "konservativ", "moʻtadil" ("murosa") va "tajovuzkor".
Ushbu yondashuvlarning har biri dividend siyosatining ayrim turlariga mos keladi.

1. 
   Dividendlarni toʻlashning qoldiq siyosati dividendlarni toʻlash fondi korxonaning investitsiya imkoniyatlarini toʻliq amalga oshirilishini ta’minlab, oʻzining moliyaviy resurslarini shakllantirish zaruriyatidan soʻng shakllanadi, deb hisoblaydi.
   

8. 
   jadval