Oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot

Tayanch iboralar: Pulning vaqt konsepsiyasi,pul qiymati, pulni qadri, pul kapital, qiymatini oʻstirish,qadrsizlanishi, Diskontlash, Diskont koeffitsiyenti, nazorat,- PV ning hozirgi qiymati,-FV ning kelajakdagi qiymati, CFA dasturi, TVM-ni amaliy hisoblash konsepsi- yasi, IRR, DCF usuli ,oddiy foiz, murakkab foizlar, inflyatsiya, noma’- lum foiz stavkasi (72 tartib), ikki marta ortadi «ortish vaqti», Annuitet.

1. Pulning vaqtli qiymatining ahamiyati

Pulning vaqt konsepsiyasi va uni investitsiyalarni amalga oshirish jarayondagi ahamiyati (pul qiymatini qadrini oʻzgarishi sabablari):

-pul kapital sifatida oʻz qiymatini oʻstirishi;
-pul qiymatini (inflyatsiya)qadrsizlanishi,
-kelajakdagi noaniqliklarni ta’siri muhimdir.
Pulning joriy va kelgusi qiymatini hisoblash usullari:Diskontlash tushunchasi va mohiyati.Diskont koeffitsiyenti
Pulning vaqt qiymati bu moliyaviy atama boʻlib, uning negizida pulning vaqt oʻtishi bilan oʻsishi formulasi mavjud. Turli xil davrlarda bir xil miqdordagi pul turlicha baholanadi. Ya’ni, ma’lum bir pul bugungi kunda bir yil ichida yoki besh yil ichida boʻlgan miqdordan qimmatroq baholanadi.
Moliyaviy sohada pulning vaqt qiymati asosiy tushunchadir, shuni anglatadiki, har bir kishi ma’lum miqdorni ertaroq yaxshiroq olishni afzal koʻradi, u qolgan barcha narsalar tengdir. Bugungi pul, masalan, bir yil ichida undan olinadigan foizlar miqdori uchun olinadigan narsadan qimmatroqdir.
Pulning vaqt qiymatini ikki jihatdan koʻrish mumkin: psixologik va moliyaviy.
Psixologik jihatdan, ma’lum miqdorda tezroq qabul qilish har doim yoqimli, ayniqsa, ichki mentalitetni hisobga olgan holda. Vaqt oʻtishi bilan narsalar oʻzgarib turishiga qaramay, hukumat moliya institutlari ustidan nazoratni kuchaytirmoqda va pulni bankda saqlash katta daromad keltirishi mumkin.
Pulning vaqt jihatidan moliyaviy tomonini hisobga olgan holda ikkita muhim xulosaga kelish mumkin:

• 
  har qanday moliyaviy operatsiyalarda hisob-kitoblarda yuzaga kelishi mumkin boʻlgan xatolarga yoʻl qoʻymaslik uchun, ushbu omil hisobga olinishi kerak;
  
• 
  uzoq muddatli loyihalarni tahlil qilishda tegishli tuzatishlarsiz turli xil davrlar yigʻindisi bilan ishlash notoʻgʻridir.
  

Moliyaviy hisob-kitoblarda turli davrlardagi pullar hisob- kitoblarning toʻgʻriligi uchun ma’lum bir davrga kamaytiriladi: misol uchun diskontlash yordamida kelajak yoki hozirgi kundagi qiymatini bilishdir. Ya’ni, ular istalgan vaqt uchun chegirma stavkalarini hisobga olgan holda, masalan, hozirgi miqdorni qayta hisoblab chiqadilar.
Tegishli hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun ikkita miqdor kiritiladi:

• 
  PV ning hozirgi qiymati - hozirgi qiymatning miqdori;
  

-FV ning kelajakdagi qiymati.
Har bir xarajat boʻyicha hisob-kitoblar, mos ravishda, hozirgi moment va kelajak uchun (hisobot davri oxirida) amalga oshiriladi. Hisob-kitoblar asosida hisoblangan diskont stavkasi minimal boʻlishi mumkin (bu odatda qayta moliyalash stavkasi, eng xavfsiz deb hisoblangan obligatsiyalar boʻyicha foizlar, bank depozitlari) yoki murakkab, investitsiya loyihalarining rentabelligiga bogʻliq.
Sarmoyalanadigan ma’lum miqdordagi n, ma’lum vaqtdan keyin n
+ i miqdoriga aylanadi (va - n miqdorining foizidir).
Shunday qilib, kelgusi miqdor quyidagi formula boʻyicha hisoblanadi:
FV = P + I = P + P x R x T = 10000 + (10000 x 0.12 x 5) = 10000
+ 6000 = 16000
Investitsiya qilingan 10 000 soʻm miqdorida (bu holda, juda katta) 0,12 stavkasi va yillardagi vaqtga (bu holda, besh yil) koʻpaytiriladi va bir xil sarmoyaga qoʻshiladi.
Bunday holda, besh yil muddatga hisoblangan summa 16000 soʻmni tashkil qiladi.
Moliyaviy tahlilchilar ishlarining koʻp qismi, shuningdek, joriy va kelgusidagi pul oqimlari operatsiyalarini baholashni oʻz ichiga oladi. Misol, Chartered Financial Analyt (CFA- CFA institut) dasturi
doirasida terminal hisoblash mashinasi (lotincha TVM)-ni amaliy hisoblash konsepsiyasi va xususiyatlarini koʻrib chiqamiz.
Oddiy odamlar sifatida biz koʻpincha kelajakda foydalanish uchun pulni tejash yoki hozirgi iste’mol uchun qarz olish bilan bogʻliq qarorlarga duch keladilar. Keyingi mantiqiy qadam, agar biz tejashni xohlasak, sarmoya kiritishimiz kerak boʻlgan miqdorni yoki qarz olsak, qarz olish narxini aniqlashimiz kerak.
Moliyaviy tahlilchilar ishlarining asosini, shuningdek, joriy va kelgusidagi pul oqimlari operatsiyalarini baholashni oʻz ichiga oladi. Masalan, biz qimmatli qogʻozga mablagʻ kiritganimizda, kelajakdagi pul oqimining qiymatini aniqlashga harakat qilinadi.
Yuqoridagi barcha vazifalarni aniq bajarish uchun pulning vaqt qiymati matematikasini tushunishimiz kerak. Pulning vaqt qiymati bor, chunki odamlar ma’lum miqdordagi pulni qabul qilingan vaqtiga qarab qadrlashadi. Pul qancha erta olinsa, uning qiymati shunchalik yuqori boʻladi. Shunday qilib, hozirgi vaqtda kichik miqdordagi pul kelajakda olinadigan katta miqdordagi qiymatga teng boʻlishi mumkin.
Investitsiya matematikasi mavzusi sifatida pulning vaqt qiymati har xil sana bilan pul oqimlari oʻrtasidagi ekvivalentlik munosabatlari bilan bogʻliq. Moliyaviy tahlilchilar uchun vaqt qiymatini aniqlash tushunchalari va usullarini oʻzlashtirish juda muhimdir.
Murakkab foizlar konssepsiyasi, FV va PV.
Murakkab foizlar yoki foizlar tushunchasi asosan pulning vaqtli qiymatiga (TVM) asoslangan.
Agar investitsiya boʻyicha murakkab foizlar olinadigan boʻlsa, investitsiya qiymatining davrdan davrga oʻsishi nafaqat investitsiyalar- ning asosiy qarzidan olingan foizlarni, balki oʻtgan davrning foiz daromadlaridan olingan foizlarni ham aks ettiradi.
TVM konsepsiyasini amalda qoʻllash koʻpincha foizlarni hisob- lash natijasida investitsiya pul oqimlarining butun qiymatini (inglizcha "kelajak qiymati" dan FV aniqlashni talab qiladi.
FV ni hisoblash sarmoyaning butun hayot sikli davomida tegishli foiz stavkasi asosida kelajakdagi pul oqimlari prognozini nazarda tutadi. Mavjud qiymatni hisoblash (PV) teskari yoʻnalishda ishlaydi - bu pul mablagʻlari oqimlarini investitsiyalarning hayotiy siklining boshlanishiga mos keladigan kumulyativ rentabellik darajasi asosida
olib keladi (ya’ni murakkab foizlarni hisobga olgan holda hisoblab chiqiladi).
Investitsiyalardan kelib chiqadigan pul oqimlarining PV va / yoki FV qiymatini baholash qobiliyati investitsiya alternativalarini taqqos- lashda foydalidir, chunki investitsiyalardan kelib chiqadigan barcha pul oqimlarining qiymati vaqtning umumiy nuqtasida, odatda investitsiya davrining oxirida oʻlchanishi kerak ( FV yordamida) yoki investitsiya davrining boshida (PV yordamida) hisoblanadi.
Foiz stavkalari tushunchasi bu yerda batafsilroq muhokama qilinadi: CFA(SFA (stochastic frontier analysis),¹⁸ SFA sohasidagi eng mashxur 15 ta model tizimli modellashtirilgan) - foiz stavkalarini qanday talqin qilish kerak? Turli xil stavkalar va foiz stavkalari yordamida FV ni hisoblash orqali bu yerda muhokama qilinadi: CFA - Kelajakdagi pul oqimining qiymatini (FV) qanday hisoblash mumkin?
Pulning moliyaviy vaqt qiymatini (TVM) kalkulyatoridan qanday foydalanish kerak? TVM ni hisoblash bilan bogʻliq muammolarni hal qilishda moliyaviy tahlilchi moliyaviy kalkulyatordan foydalanishi kerak, chunki ular undan foydalanishi mumkin degan taxminga asosla- nadi. Aslida, ular uchun TVM ni hisoblashning boshqa usuli yoʻq.
TVMni moliyaviy kalkulyatorda hisoblash uchun siz quyidagi tugmachalardan foydalanishingiz kerak. Bu deyarli barcha TVM hisob-kitoblari bilan ishlash uchun bilishingiz kerak boʻlgan yagona narsa.

• 
  TVMni moliyaviy kalkulyatorda hisoblash uchun kalitlar.
  
• 
  n = Murakkablik davrlari soni.
  
• 
  • i / y = davr uchun foiz stavkasi.
  
• 
  • PV = Hozirgi (hozirgi) qiymat.
  
• 
  • FV = Kelajak qiymati.
  
• 
  • PMT = Annuitet toʻlovlari yoki doimiy davriy pul oqimi.
  
• 
  • CPT = Hisoblash.
  
• 
  TVM muammosini hal qilishni boshlashdan oldin vaqt jadvalini tuzish koʻpincha foydalidir.
  
• 
  Vaqt chizigʻi yoki oʻlchov - bu shunchaki TVM bilan bogʻliq pul oqimlarining diagrammasi.
  

¹⁸ https://elib.hse.ru/e-resources/HSE_economic_journal/articles/17_04_05.pdf

• 
  • Vaqtning joriy nuqtasi (bugun) bilan bogʻliq boʻlgan pul oqimiga nolinchi raqam beriladi (ya’ni davr yoki yil raqami).
  
• 
  • Naqd pul tushumlariga (toʻlovlarga) salbiy belgi, pul tushum- lariga (tushumlariga) ijobiy belgi beriladi.
  

Naqd pul oqimlari vaqt jadvaliga bogʻlangandan soʻng, ularni investitsiya davrining boshiga diskontlash deb nomlangan jarayon orqali PV ni hisoblash yoki davr oxiriga kelib FV ni hisoblash orqali qoʻshish deb nomlangan jarayon yordamida qaytarish mumkin.
Quyida bugungi kunda 1 000 shartli belgi (sh.b.)ga teng boʻlgan sarmoyaning vaqt jadvaliga misol keltirilgan. (chiqib ketish) va 300 Vaqtincha boʻlgan pul oqimini keyingi 5 yil har bir yil oxirida yiliga ta’minlaydi.
Investitsiyalash tartibi qoidalari(NPV-sof joriy qiymat qoidasi;- pulning kelajak qiymat qoidasi;-IRR-ichki daromadlilik normasi yoki stavkasi; -investitsiyalash boʻyicha tartiblar). Inflyatsiyani hisobga olgan holda investitsiyalash tartibi.
Investitsiya daromadi va soliqlar. Annuitet (oddiy va zudlik-mud- datli ili sekin astalik bilan– muddatsiz)ni kelgusi va joriy qiymatidir.
Avvalgi boʻlimda moliyavi qarorlar qabul qilayotganda daromad va xarajatlarni vaqtlar boʻyicha tushunchalarni hisobga olishni koʻrib chiqdik. Korxanami yoki firmalar moliyaviy qarorlar qabul qilayot- ganlar bugungi qoʻyilgan pul qo‘yilmalar kelgusida samara bilan oʻzini qoplay olishi haqida oʻylashi lozim.
Shu sababli pulning vaqtlar boʻyicha qiymati (time value of money, TVM) va pul oqimini diskontlash (disowned cash flow, DCF, (diskontlangan pul oqimi DPO) usuli toʻgʻrisidagi konsepsiyasini toʻgʻriroq tushunish zarur.
Pulning vaqtlar boʻyicha qiymat konsepsiyasi(TVM)ni quyida- gicha tushuntirish mumkin: pul (dollar, marka,yoki iyena) kelgusida olinishi kutilayotgan summa xuddi shunday summaga nisbatan bugun
–hozir yuqori qadrga egaligini bilishimiz lozim.
Buni toʻgʻrligini isboti uchun uning kamida 3 ta sababi mavjud.

1. 
   chi sababi –bu pullarni siz investitsiya qilishingiz mumkin, foizini olasiz, va nihoyat pul sizda ortib boradi.
   
2. 
   chi sabab quyidagicha– inflyatsiya hisobiga pulning iste’mol qobiliyati vaqtlar kelib tushib ketishi mumkin.
   

3 –chi sababi – shunday pulning oqib kelishini kelgusida oxirigacha shunday bo‘lishiga ishonmaslik kerak.