Oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot

Moliyaviy rejalashtirish va budjet

Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonaning umumiy rejalashtirish tizimining asosiy va ajralmas qismi boʻlgan moliyaviy rejalash- tirishning ahamiyati sezilarli darajada oshadi.

Moliyaviy rejalashtirish - bu korxonani zarur moliyaviy resurslar bilan ta’minlash va kelgusi davrda korxonaning moliyaviy faoliyati samaradorligini oshirish koʻrsatkichlari tizimini ishlab chiqish jara- yonidir. Moliyaviy rejalashtirish kompaniya faoliyati uchun zarur mo- liyaviy resurslarni ta’minlash, samarali kapital qoʻyilmalar variant- larini tanlash, mablagʻlardan tejamli foydalanish hisobiga foydani koʻ- paytirish uchun xoʻjalik ichidagi zaxiralarni aniqlash uchun zarurdir.
Moliyaviy rejalashtirish korxonaning moliyaviy holatini, toʻlov qobiliyatini, shuningdek, kreditga layoqatini nazorat qilishga yordam beradi.
O. N. Lixachevaning fikriga koʻra moliyaviy rejalashtirish - bu moliyaviy va investitsiya siyosatini tahlil qilish, ularning natijalarini va korxona iqtisodiy muhitiga ta’sirini bashorat qilish; tavakkalchilikning maqbul darajasi va moliyaviy rejalar uchun yakuniy variantlarni tanlash toʻgʻrisida qaror qabul qilish jarayonidir.
I.A.Revinskiy., L. S. Romanova tashkilotni zarur moliyaviy re- surslar bilan ta’minlash, kelajakda faoliyati samaradorligini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish jarayonini moliyaviy rejalashtirish orqali tushunadilar⁶²; Xulosa qilish mumkinki, moliyaviy rejalashtirishning maqsadi takror ishlab chiqarish jarayonlarini rejalashtirilgan maqsadlar va bozor sharoitlariga muvofiq moliyaviy resurslar bilan ta’minlashdir.
Moliyaviy rejalashtirishning asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi:

• 
  har bir daromad manbai uchun moliyaviy resurslar hajmini va davlat subyektlari va xoʻjalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy resurslarining umumiy hajmini aniqlash;
  

-moliya resurslaridan foydalanish hajmi va yoʻnalishlarini aniq- lash, mablagʻlarni sarflashda ustuvor yoʻnalishlarni belgilash;

• 
  moddiy va moliyaviy resurslar muvozanatini, moliyaviy resurs- lardan tejamli va samarali foydalanishni ta’minlash;
  

-tashkilotlar, shuningdek davlat hokimiyati va boshqaruvi organ- lari tomonidan shakllanadigan budjetlar, davlat budjetdan tashqari fondlari budjetlari barqarorligini mustahkamlash uchun shart-sharoitlar yaratishdan iborat.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida firma ichidagi rejalashtirishning roli har qachongidan ham oshib bormoqda. Tadbirkorlar oʻz faoliyatini samarali rejalashtirmasa, maqsadli bozorlarning holati, ulardagi raqobatchilarning mavqei va oʻz istiqbollari va imkoniyatlari toʻgʻri- sida ma’lumot toʻplasa va toʻplamasa, muvaffaqiyatga erisha olmaydi.
Rejalashtirish tartibi rivojlangan mamlakatlarning har qanday kompaniyasi uchun odatiy holdir va odatiy holga aylandi.
Biroq, MDX davlatlarining qariyb yarmida rejalashtirish tizimi samarali emas, haqiqiy natijalarning rejalashtirilganidan chetga chiqi- shi muntazam ravishda 20-30% dan oshadi.





⁶²Лихачева О. Н. Финансовое планирование на предприятии. Учебно-практическое пособие, ОZONRO/ 5- 482-00258-6; 2005 г
Bunday vaziyat jiddiy muammo hisoblanadi, chunki kompani- yaning moliyaviy rejasi tezkor boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun asosdir. Moliyaviy rejalashtirish ichki rejalashtirishning muhim qismidir.
Tashkilotning ichki muhiti uchun moliyaviy rejalashtirishning ahamiyati shundaki, u quyidagilar bilan belgilanadi: ishlab chiqilgan strategik maqsadlarni aniq moliyaviy koʻrsatkichlar shaklida oʻrab oladi;

• 
  moliyaviy axborotni tashkil etish standartlarini belgilaydi;
  
• 
  kompaniyaning barcha rejalarini amalga oshirish uchun zarur boʻlgan xarajatlarning maqbul chegaralarini belgilaydi;
  
• 
  operatsion moliyaviy rejalashtirish qismida u kompaniyaning umumiy strategiyasini ishlab chiqish va tuzatish uchun juda foydali ma’lumotlarni beradi.
  

Rejalashtirishni tashkil qilish kompaniya hajmiga bogʻliq. Juda kichik firmalarda ma’muriy funksiyalar taqsimoti mavjud emas va menejerlar mustaqil ravishda barcha qiyinchiliklarni koʻrib chiqishlari mumkin.
Eng yirik firmalarda rejalashtirish ishlari markazlashmagan tartibda amalga oshiriladi. Korxonalarda, odatda, rejalarni tuzish boʻyicha ishlarni tashkil qilishning ikkita sxemasi ajratiladi:

• 
  buzilish usuli (haddan tashqari past);
  
• 
  qurish usuli (pastdan yuqoriga).
  

Ajratish usuli bilan budjetni tuzish yuqoridan boshlanadi; korxona ma’moʻriyati maqsad va vazifalarni, xususan, foyda olishning maqsadli maqsadlarini belgilaydi. Keyin ushbu koʻrsatkichlar, biz korxona tuzilishining quyi darajalariga oʻtayotganimizda, batafsilroq shaklda boʻlinmalar rejalariga kiritilgan.
Tuzilish usuli aksinchadir. Masalan, samaradorlik koʻrsatkichlari- ni hisoblashni alohida savdo boʻlimlari boshlaydi, soʻngra korxo- naning savdo boʻlimi boshligʻi ushbu koʻrsatkichlarni yagona rejaga birlashtiradi, keyinchalik bu korxona umumiy rejasining ajralmas qismiga aylanishi mumkin.
Buzilish va qurish usullari ikkita qarama-qarshi tendensiyani anglatadi. Amalda ushbu usullardan faqat bittasidan foydalanish maq- sadga muvofiqdir. Kompaniya faoliyatining rejasini tuzish va rejalash- tirilgan maqsadlarning bajarilishini keyinchalik nazorat qilish budjetni
shakllantirmasdan, shuningdek, yuqori menejmentni aniq va oʻz vaqtida ma’lumot bilan ta’minlaydigan moslashuvchan boshqaruvning asosiy vositasi va amalga oshirilishisiz mumkin emas. Iqtisodiy subyektni rivojlantirish maqsadlariga erishish boʻyicha chora- tadbirlarni oʻz ichiga oladi.
Budjetlashtirish - bu korxonaning kelgusidagi faoliyatini rejalash- tirish jarayoni boʻlib, uning natijalari budjet tizimida hujjatlashtiriladi. Zamonaviy kompaniya uchun budjetni umumiy maqsadlarga erishishda har bir boʻlimning hissasini oʻrnatishga imkon beradigan budjetlar va moliyaviy koʻrsatkichlar yordamida kompaniya ishini va uni boshqarishni muvofiqlashtirilgan rejalashtirish jarayoni deb ta’riflash mumkin.
Bugungi kunda budjetni aniqlashga juda koʻp yondashuvlar mavjud.
Shunday qilib, V.P.Savchukning fikriga koʻra "budjetlashtirish" bu korxonaning kelajakdagi faoliyatini rejalashtirish jarayonidir, uning natijalari budjetlar tizimi tomonidan hujjatlashtiriladi⁶³ [7].
V. N. Samochkinning fikriga koʻra, "budjetlashtirish" - bu dina- mik oʻzgaruvchan, diversifikatsiyalangan biznesda korxona boʻlinma- larini muvofiqlashtirilgan boshqarish tizimidir⁶⁴ deb e’tirof etgan.
Ta’riflarga asoslanib, xulosa qilishimiz mumkinki, budjetni tuzishning mohiyati ishlab chiqarish-moliya faoliyati va uning boʻlinmalarining amaldagi va strategik maqsadlaridan kelib chiqqan holda oʻzaro bogʻliq rejalarni ishlab chiqish, ushbu rejalarning baja- rilishini nazorat qilish, tuzatuvchi tadbirlarni qoʻllashda ularni bajarish parametrlarining ogʻishi toʻgʻrisidagi bilimlarni oʻz ichiga olgan.
Koʻpgina tashkilotlarda moliyaviy rejalashtirishning shakllangan tizimi bugungi kunda bir nechta jiddiy kamchiliklarga ega va takomillashtirishni talab qiladi, chunki tashkilot oʻzining moliyaviy ahvolining yomonlashishi oqibatida barcha salbiy oqibatlarga va rejalarni notoʻgʻri hisoblashlariga javobgardir. Zamonaviy moliyaviy rejalashtirishning quyidagi kamchiliklarini aniqlash mumkin:

1. 
   moliyaviy xarakterdagi boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish, ikkinchisi bilan birgalikda korxonalarning strategik va operatsion
   

⁶³Е.Р. Мухина, Теоретические аспекты бюджетирования как eлемента ресурсного обеспечения управленческого учета. Вестник Пермского Университета.2014
⁶⁴ Е.Р. Мухина, Теоретические аспекты бюджетирования как eлемента ресурсного обеспечения управленческого учета. Вестник Пермского Университета.2014
rejalari qabul qilish, amalga oshirish va bajarilishini nazorat qilishning samarali algoritmining yoʻqligi;

2. 
   ushbu qarorlarni amalga oshirish uchun amalda ishlaydigan mexanizmning nomukammalligi;
   
3. 
   boshqaruv jarayonining zaif tashqi axborot ta’minoti, uning yoʻnaltirilganligida, u asosan tashqi foydalanuvchilarga namoyon boʻladi. Moliyaviy operativ boshqarish maqsadida ma’lumotlarning yetishmasligi, butun korxonalarni boshqarish tizimining imkoniyatla- rini sezilarli darajada pasaytiradi.
   

Shu munosabat bilan korxonada budjet mablagʻlari korxonada moliyaviy rejalashtirish muammolarini hal qilishga qaratilgan boʻlib, tobora ortib bormoqda.
Budjet mablagʻlari yordamida hal qilingan eng muhim vazifalar:
-moliya va moddiy resurslar sarflanishini samarali nazorat qilish;
-tashkilot maqsadlariga erishishni ta’minlash boʻyicha operatsiya- larni rejalashtirish;
-mas’uliyat markazlari va ularning rahbarlari tomonidan rejaning bajarilishini baholash;
-turli korxonalar va tarkibiy boʻlinmalarni muvofiqlashtirish, tash- kilotdagi ayrim xodimlar va guruhlarning manfaatlarini muvofiq- lashtirishlarni oʻz ichiga oladi.
Agar budjetni rejalashtirish budjetni tuzish davrida va undan keyingi davrda vijdonan va samarali amalga oshirilsa, tashkilot uchun ham, uning xodimlari uchun foydasi koʻproq hisoblanadi.
Xususan, budjet jarayonining oʻzi:

1. 
   rejalashtirishni ragʻbatlantiradi.
   

Budjetni rejalashtirishning dastlabki bosqichi haqiqatan ham barcha xodimlarni, boʻlimlarni va korxonalarni kelajakka qarashga va rejalashtirishga, barcha sharoitlarni hisobga olishga, mumkin boʻlgan daromadlarni hisoblashga va mumkin boʻlgan xarajatlarni aniqlashga undaydi.
Ushbu oldindan rejalashtirish afzallikdir, chunki u har xil faoli- yatning hayotiyligini, ularning yuzaga kelishi mumkin boʻlgan oqibat- larini, mablagʻ holatini, potensial foyda va zararlarni oldindan aniq- lashga yordam beradi;

2. 
   muvofiqlashtiruvchi rolni bajaradi.
   

Turli xil budjetlar uchun variantlarni tuzish, soʻngra ularni bitta assosiy budjetga tuzish tashkilot ichidagi xodimlar va boʻlimlarning harakatlarini muvofiqlashtirishga yordam beradi.
v) tashkiliy vazifani bajaradi.
Budjetni koʻp jihatdan shaxslar va boʻlimlar ishi va umuman tashkilot uchun tashkilotchi rolini bajaradi, ishlash uchun asoslarni belgilaydi, faoliyat yoʻnalishini belgilaydi deb aytish mumkin.

4. 
   tashabbusni qoʻllab-quvvatlaydi.
   

Budjet mablagʻlari odamlarni koʻproq ishlashga va yaxshiroq ishlashga undashi mumkin. Asosan, budjetlar talab qilinadigan me’- yorlarni belgilaydi va natijada ma’lum daromad olish uchun erishish kerak boʻlgan maqsadlarga aylanadi.

5. 
   boshqarish vositasini ifodalaydi.
   

Budjetga rioya qilish bilan bogʻliq boʻlgan keyingi bosqichlar alohida xodimlar, boʻlimlar va korxonalarga oʻz faoliyati ustidan qat’iy nazoratni amalga oshirishga imkon beradi (maqsadlar va haqiqiy natijalarni taqqoslash, ogʻishlarni va zaruriy tuzatish choralarini aniqlash).
Bir qator mahalliy firmalarda budjetni joriy qilish koʻplab ijobiy natijalarni berganiga qaramay, tajriba shuni koʻrsatadiki, bu jarayon koʻplab muammolar va qiyinchiliklar bilan bogʻliq.