Oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot

Budjet tizimini yaratishda ba’zi muhim fikrlarni yodda tutish
kerak.
Birinchidan, egasi tomonidan ta’qib qilingan maqsadlar, ya’ni u biznesdan nimani olishni xohlashi;

• 
  ikkinchisida bu firmaning muammolari;
  

-tashqi raqobat muhiti bilan birgalikda ishlashga qodir boʻlgan ularning uchta qobiliyatida namoyon boʻladi.
Shunday qilib, budjetni shakllantirish muammolari kompani- yaning qiyinchiliklari bilan oʻzaro bogʻliqlikda koʻrib chiqilishi kerak, chunki korxona va uning boshqaruv tizimi bitta birlikdir.
Budjet tizimini joriy qilishda eng koʻp uchraydigan muam- molardan biri bu uning yuqori narxidir.
Ushbu muammoning koʻplab tadqiqotchilari budjetni tuzishdan oldin va undan keyin korxona faoliyatini tahlil qilishda ish sama- radorligi pasayganligi, yangi kadrlarni jalb qilish hisobiga xarajatlar oshganligi (rejalashtirish boʻyicha mutaxassis yoki lavozim yaratishda)
butun boʻlim, qoʻshimcha xarajatlar va boshqa turdagi xarajatlar oshgan boʻladi.
Yangi paydo boʻlgan muammolar qatorida muhim vaznga ega boʻlgan uslubiy va tashkiliy xarakterdagi muammolarni ta’kidlash mumkin:

1. 
   Toʻgʻri rejalashtirish usullarining yetishmasligi. Hozirgi vaqtda koʻrsatkichlarni rejalashtirish usullari, ularni bashorat qilish usullari juda koʻp, ammo muammo shundaki, ulardan foydalangan holda korxona aniq natijaga erisha olmaydi.
   

Oʻzining budjet tizimini ishlab chiqishda korxona faoliyat koʻrsatadigan sharoitlarni ta’sir qilishi mumkin boʻlmagan omillarni maksimal darajada hisobga olishi muhimdir.
Amalda ushbu muammoni hal qilish uchun bir nechta budjet variantlarini va shunga muvofiq prognoz koʻrsatkichlarini (xususan, realistik, optimistik va pessimistik variantlarni) tuzish taklif etiladi.

2. 
   Budjetni shakllantirish uchun ma’lumot yetishmasligi.
   

Koʻpgina kompaniyalar ushbu muammoga duch kelmoqdalar, bu birinchi navbatda tashkilotda boshqaruv hisobi va hisobotining yaxshi yoʻlga qoʻyilgan tizimi mavjud emasligi va tizim qoida tariqasida ushbu manbalar budjetni shakllantirish uchun axborot ta’minoti uchun asos boʻlib xizmat qiladi.

3. 
   Hozirgi maqsadlarning kompaniyaning strategik manfaatlaridan ustunligi.
   

Moliyaviy tuzilma shunday mas’uliyat markazlari oʻrtasida chambarchas bogʻliqlik boʻlmagan holda va xatti-harakatlardagi mustaqillik ustun boʻlgan kompaniyalarda uzoq muddatli emas, balki qisqa muddatli maqsadlar (koʻpincha shaxsiy manfaatlar) xavfi mavjud boʻlib, manfaatlar, oʻz boʻlimlari faoliyati uchun mas’ul xodimlar uchun eng ustuvor vazifa boʻlib qoladi.

4. 
   Budjetlarni ishlab chiqishda boshqaruvning turli darajalari rahbarlarining ishtiroki.
   

Amaliyot tomonidan tasdiqlangan fikrlar mavjud boʻlib, bu koʻp odamlarning fikrlarini bir-biriga moslashtirish nihoyatda qiyin va manfaatlarning muvofiqligi toʻgʻrisida kelishib olish deyarli mumkin emas.
Koʻrib chiqilayotgan jarayonga xodimlarni jalb qilish motivatsion nuqtai nazardan foydalidir, chunki agar shaxs oʻzi vazifani
shakllantirishda ishtirok etgan boʻlsa, uning mohiyatini aniq anglab yetsa va u uning bajarilishi uchun javobgarlikni oʻz zimmasiga olsa, unda uni tuzatish ancha oson boʻladi.
Ushbu muammoni hal qilish uchun budjetlarni ishlab chiqish va tasdiqlash yuqoridan pastga qarab amalga oshiriladi, menejment budjetlarni tuzganda, oʻrta menejment ularni koʻrib chiqadi va rejalashtirilgan koʻrsatkichlarga erishish imkoniyati uchun tahlil qiladi.

5. 
   Boʻlim boshliqlari xarajatlarni oshirib yuborish va mumkin boʻlgan unumdorlikni pasaytirish orqali ba’zi bir "teskari reaksiyalar" ga qasddan yoʻl qoʻyib berishlarida ifoda etilgan "budjet boʻshligi" ning paydo boʻlishi muhim muammo hisoblanadi.
   

Keyinchalik, rejalashtirilgan ma’lumotlar va aslida mumkin boʻlgan narsalar oʻrtasidagi bu nomuvofiqlik menejerlarga maqsad- larga osongina erishish va hatto rejadan oshib ketishga imkon beradi.
Oldindan tavsiflangan "yuqoridan pastga" rejalashtirish variantini qoʻllash orqali budjetdagi boʻshliqning ta’siridan qochish mumkin, ammo birlik imkoniyatlarini ortiqcha baholash xavfi mavjud.

6. 
   Rejalarni amalga oshirish muammosi.
   

Ushbu muammo inson psixologiyasi bilan bogʻliq.
Rejalashtirishdagi asosiy nuqta shundaki, rejalar amalga oshishi kerak, chunki mas’uliyatli xodimga yuklatilgan imkonsiz vazifa uning gʻayrati yetishmasligiga olib kelishi mumkin. Shuni ham ta’kidlash kerakki, odamlar buni tekshirilishini bilganlarida oʻz ishlarida koʻproq javobgar boʻlishadi.
Xuddi shu holatda, agar boshqaruv darajasida budjet tizimi ishchilarni majburlash vositasi sifatida ishlatilsa, jamoadagi asabiy va hech qanday samarali muhit sizni kutib turmaydi.

7. 
   Mas’uliyat markazlarini shakllantirishdagi notoʻgʻri.
   

Budjetlarni shakllantirishda javobgarlik markazlari oʻrtasida javobgarlikni taqsimlash muammosiga alohida e’tibor berilishi kerak.
Mas’uliyatni notoʻgʻri taqsimlash jamoada ketma-ket toʻqnashuv- larga, vazifalardagi chalkashliklarga olib keladi, bu esa oxir-oqibat qurilgan budjet tizimi ishlarida samarasizlikka olib keladi.

8. 
   Iqtisodiy beqarorlik va yuqori inflyatsiya davrida budjetlarning rivojlanishi. Inflyatsiya darajasining sezilarli oʻzgarishi bilan iqtisodiyot uchun inqiroz davrida budjetlarni ishlab chiqish juda qiyin.
   

Shunday qilib, kelajakda inflyatsiya darajasini baholashda yetarlicha aniqlikni ta’minlash bilan bir qatorda, uning budjetning turli tarkibiy qismlarining xarajatlar smetasiga ta’sirini aniqlash kerak.
Hatto oqilona aniq baho bilan ham buzilishlar yuz berishi shart.
Bunday vaziyatdan qochish uchun budjetlarni ijro etish jarayonida ularni qayta koʻrib chiqish imkoniyati mavjud.Biroq, bu budjetni tuzish va tahlil qilish tartibini sezilarli darajada murakkablashtirishi mumkin.
Yuqoridagi barcha budjet muammolarini oʻrganish shuni koʻrsatadiki: birinchi navbatda, budjetni amalga oshirishning barcha bosqichlarida kadrlar bilan ishlashga koʻp vaqt sarflash lozim boʻladi

• 
  ularni budjetlashtirish tamoyillariga bagʻishlash, uning barcha afzalliklari haqida gaplashish va budjetning har bir elementi boʻyicha tushuntirishlar berish lozim boʻladi.
  

Ikkinchidan, kompaniya rahbariyati xodimlarni ragʻbatlantirish usullari haqida mulohaza yuritishi kerak:

• 
  rejalashtirish sifati xodimlarning ish haqi darajasiga ta’sir koʻrsatadigan shartlardan biriga aylanishi kerak.
  

Ulardan uchinchisi har xil mexanik operatsiyalarni tushunmaslik va ularni amalga oshirish uchun vaqt yoʻqotilishini minimallashtirish uchun dasturiy ta’minot imkoniyatlariga kadrlar tayyorlash dasturini oldindan oʻylab topish va ishlab chiqish zarur.
Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, budjetni shakllantirish - bu budjet tizimini tashkil qilishda tashkilotlar vaqti-vaqti bilan duch keladigan savollarni oʻz ichiga oluvchi xodimlarning tegishli malaka- sini, moddiy-texnik ta’minotini va koʻplab tashkiliy tashkilotlarning qarorlarini talab qiladigan murakkab va koʻp vaqt talab qiluvchi jarayondir.
Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, budjetni tuzish - bu kadrlar- ning tegishli malakasini, moddiy-texnik ta’minotni, shuningdek, budjet tizimini tashkil qilishda tashkilotlar vaqti-vaqti bilan duch keladigan koʻplab tashkiliy masalalarni hal qilishni talab qiladigan murakkab va mashaqqatli jarayon hisoblanadi.
Biroq, korxonaning budjet tizimini samarali ishlashi sharti bilan, avvalgi bir necha hisobot davrlari uchun oʻzining moliyaviy natija- larini taxmin qilish mumkin boʻladi.

3.