Oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot

Budjet jarayoni

Budjet jarayoni - bu davlat hokimiyati organlari, mahalliy hokimiyat organlari va boshqa ishtirokchilarning budjet loyihalarini tayyorlash va koʻrib chiqish, budjetlarni tasdiqlash va ijro etish, ularning bajarilishini nazorat qilish, budjet hisobini amalga oshirish, tayyorlash, tashqi tekshirish jarayonlaridir.

Budjet jarayoni - davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, ma- halliy hokimiyat organlari va boshqa ishtirokchilarning budjet loyiha- larini tuzish va koʻrib chiqish, budjetlarni tasdiqlash va ijro etish, ularning bajarilishini nazorat qilish, budjet hisobini amalga oshirish, budjetni tuzish, tashqi tekshirish, koʻrib chiqish va tasdiqlashdagi faoliyati hisobot berishdir.
Budjet jarayonining quyidagi bosqichlari ajratilgan:

• 
  budjet loyihalarini tayyorlash - budjet daromadlari va xarajatlari uchun biznes ishni tayyorlash;
  
• 
  budjet loyihalarini tasdiqlash - navbatdagi moliyaviy yil uchun tegishli darajadagi budjet boʻyicha normativ-huquqiy hujjatlarni qabul qilish;
  
• 
  budjetlarning ijrosi - budjetga tushumlarni olish va budjet toʻgʻrisidagi normativ-huquqiy hujjatga muvofiq budjet mablagʻlarini taqsimlash;
  
• 
  budjetlarning ijrosi ustidan nazorat va budjetlarning ijrosi toʻgʻrisidagi hisobot - budjet mablagʻlarining budjet ijrosi jarayonida ishlatilishi va moliyaviy yil yakunlari boʻyicha budjet ijrosi natijalarini sarhisob qilish.
  

Budjet jarayonining ishtirokchilariga qonunan turli-tuman(davlat boshqaruv tizimini tashkil etish shakliga qarab) hisoblanadi, biz mazkur jarayonga quyidagilar kiritilganligini koʻrishimiz mumkin:

1. 
   Davlat Prezidenti(Prezidentlik davlatlarida).
   
2. 
   Davlatning ta’sis obyektining eng yuqori mansabdor shaxsi, munitsipal tuzilishi rahbari.
   
3. 
   Davlat hokimiyatining qonun chiqaruvchi (vakillik) organlari va mahalliy oʻzini oʻzi boshqarishning vakillik organlari (qonun chiqa- ruvchi (vakillik) organlari);
   
4. 
   Davlat hokimiyatining ijro etuvchi organlari (munitsipalitetlar- ning ijroiya va ma’muriy organlari).
   
5. 
   Davlat Markaziy banki.
   
6. 
   Davlat (shahar) moliyaviy nazorati organlari.
   
7. 
   Davlat budjetdan tashqari fondlarini boshqarish organlari.
   
8. 
   budjet mablagʻlarining bosh ma’murlari (menejerlari).
   
9. 
   Budjet daromadlarining bosh ma’murlari (ma’murlari). 10.Budjet kamomadini moliyalashtirish manbalarining bosh
   

ma’murlari (ma’mur-kengash).
11. Budjet mablagʻlarini oluvchilar⁶⁹.
Budjet jarayoni - bu davlat budjetining barcha turlarini tayyorlash, koʻrib chiqish, tasdiqlash va ijro etishni oʻz ichiga oladi.
Budjet jarayoni iqtisodiy vosita sifatida muhimligi sababli qat’iy belgilangan qoidalarga muvofiq amalga oshiriladi.
Budjetni shakllantirish bosqichlarini quyidagicha umumlashtirish mumkin:⁷⁰
Davlat Budjet qonun-qoidalariga muvofiq(Misol uchun Rossiya Federatsiyasida) budjet jarayoni - bu davlat hokimiyati organlari, mahalliy hokimiyat organlari va budjet jarayoni ishtirokchilarining qonun normalari bilan tartibga solinadigan, davlat budjeti loyihalarini tayyorlash va koʻrib chiqishdagi faoliyatidir deyilgan. Budjet mablagʻlari, davlat budjetdan tashqari jamgʻarmalari budjetlari va budjetlarini tasdiqlash va ularning ijrosi, shuningdek ularning bajarilishini nazorat qilishlarni oʻz ichiga oladi.
Budjet jarayonining ajralmas qismi bu turli darajadagi budjetlar oʻrtasida moliyaviy resurslarni qisman qayta taqsimlash boʻlgan budjetni tartibga solishdir.
Budjet jarayoni taxminan uch yarim yil davom etadi va bu vaqt budjet davri deb ataladi, ya’ni budjet jarayoni davom etadigan vaqt.
Moliya yili - bu qonun kuchiga ega boʻlgan davlat budjetining ijrosi majburiy boʻlgan vaqt.
Shtatdagi budjet jarayonining ishtirokchilari:



⁶⁹ https://ru.wikipedia.org/wiki/
⁷⁰ https://www.grandars.ru/student/finansy/byudzhetnyy-process.html

• 
  davlat rahbari;
  
• 
  qonun chiqaruvchi organlar;
  
• 
  amalga oshiriladigan agentliklar;
  
• 
  pul-kredit organlari;
  
• 
  davlat va mahalliy moliyaviy nazorat organlari;
  
• 
  davlat budjetdan tashqari fondlari;
  
• 
  budjet mablagʻlarining bosh ma’murlari.
  

Budjetni shakllantirish jarayonida moliya yili konsepsiyasi muhim ahamiyatga ega.
Moliyaviy yil taqvimiy yilga toʻgʻri kelishi mumkin (1 yanvardan 31 dekabrigacha), lekin bir qator mamlakatlarda uning boshlanishi 1 martga yoki 1 aprelga oʻtkazildi.
Budjetni shakllantirish - bu budjetni shakllantirish jarayonidagi birinchi qadamdir.
Ushbu bosqichda kelgusi yil uchun budjet hajmi, soliq va pul- kredit siyosati, budjet kamomadini qoplashning asosiy usullari va yoʻnalishlari, shuningdek, xarajatlarni budjet tizimining boʻgʻinlari oʻrtasida taqsimlash kabi masalalar hal etiladi.
Budjetni koʻrib chiqish uning qonunchilik tomonidan tasdiqla- nishidan olti oy oldin boshlanadi. Koʻrib chiqish jarayoni quyidagilarni oʻz ichiga oladi:

• 
  davlat, moliya-kredit va bank organlari, mahalliy hokimiyat organlari.
  

Qonun chiqaruvchi budjetni bir necha oʻqishda koʻrib chiqadi, natijada barcha munozarali masalalar muvofiqlashtiriladi.
Qonuniy ravishda qabul qilingan budjet milliy qonunga aylanadi. Budjetni koʻrib chiqish jarayonida barcha darajadagi hokimiyat-
larning daromadlar va xarajatlar boʻyicha manfaatlari muvofiqlash- tiriladi.
Budjet ijrosi koʻplab boʻlimlar, davlat idoralari va tashkilotlarni oʻz ichiga olgan murakkab jarayondir. Budjetni ijro etish jarayonida daromadlarni yigʻib olgandan soʻng, ikkinchi bosqich - xarajatlarni amalga oshirish boshlanadi. Davlat budjetining oʻzi hech narsa sarflamaganligi, balki pulni aniq tashkilotlar - budjet mablagʻlarini oluvchilar oʻrtasida taqsimlaganligi sababli, davlat budjeti mablagʻ- larini toʻgʻri taqsimlash muhimdir.
Budjet mablagʻlarini ajratishda kimga va qancha qarzdorligini aniqlash kerak.