Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

18.8. Inflatsiya oqibatlari
Inflatsiya oqibatlari uning nimaga olib kelishini bildiradi, bu inflatsion kutish, deb ham yuritadilar. Kutishning o‘zi ikki xil bo‘-ladi. Birinchisi, oldindan nimaligi ma’lum bo‘lgan narsani kutish. Bunda inflatsiya prognozlashtirilgan boladi, narxlarning qanchaga ortishi oldindan taxmin etiladi, bundan xalq xabar topadi. Ikkin-chisi, nima berishi oldindan ma’lum bo’lmagan inflatsiya, uning oqibatlari aniq boMmaydi, bular xalq uchun tasodif boladi. Birinchi turdagi kutish yuz berganda xonadonlar va firmalar bunga mos-lashish choralarini belgilab oladilar. Ular tovarlarni yoki turli re-surslarni oldindan sotib olib, ularning zaxirasini hosil qiladilar. Ikkinchi turdagi kutishda narxning ortishi noma’lum bo'lganidan unga xonadonlar va firmalar oldindan tayyorlanib bormaydilar, zaxira hosil qilmaydilar.
Inflatsiya oqibati sifatida pul qadrining pasayishidan iborat yo‘qotishlarga duch keladi. Biroq buni har doim birdek baholab bo'lmaydi, chunk! bu inflatsiyaning qandayligiga bogMiq. Agar giperinflatsiya iqtisodiy tanglik hosil qilsa, o‘rmalovchi inflatsiya sharoitida iqtisodiy faollik yuz beradi. Gap shundaki, inflatsiya sust kechganda inflatsion foyda olish uchun firmalar ishlab chiqarishni ko‘paytirishga intiladilar. Inflatsiya bir me’yorda kechganda pul taklifi ham me’yorida bo‘ladi, ya’ni iqtisodiyotga qo‘shimcha pul inyeksiya (ukol) qilinadi. Bu talabni oshirib bozorni kengaytiradi, natijada ishlab chiqarish o‘sadi, bandlik ortib fuqarolarning pul daromadi ko‘payadi. Iqtisodiyot uchun eng ma’quli inflatsiyaning bo‘lmasligi, deb aytish mumkin, lekin amaliyotda bu har doim ham naf keltiravermaydi, chunk! pul inyeksiyasi bo‘lmaydi. Taj riba shuni koTsatadiki, inflatsiya evida bo‘lganda pul inyeksiyasi iqtisodiy o‘sishga ko‘mak beradi. Shu sababli inflatsiyani faqat salbiy hodisa, deb aytib boOmaydi. Undagi ijobiylik va salbiylik inflatsiya sur’atiga

316

bog‘liqdir, Inflatsiya qanchalik sust bo‘lsa, iqtisodiy o‘sishga qulay sharoit shunchalik hosil boiadi. Aksincha, inflatsiya qanchalik shiddatli bo‘lsa, shunchalik iqtisodiy qiyinchiliklar yuzaga keladi. Demak, gap inflatsiyaning o‘zida emas, balki uning darajasi va shiddatidadir.
Evida boladigan inflatsiyada yutqazish boflmaydi, deb aytish mumkin, chunki narxlar o‘sgan sharoitda daromadlar ulardan tez o‘sadi. Masalan, narxlar yiliga 6 % oshsa, pul daromadlari 10 %ga oshadi. Bunda real daromad 4 % ko‘paygan bofladi (10-6=4). Xuddi shuningdek, firmalar daromadi ham ortadi, Banklarda saq-lanadigan pul qadri ham pasaymaydi, chunki bu pul uchun beriladi-gan foiz inflatsiyani hisobga olib oshiriladi. Masalan, hozir bank omonat uchun yiliga 4 % to‘lasa, inflatsiya yiliga 4 % boMsa, bank shuni hisobga olib omonat uchun 8 % to‘laydi. Bu bilan inflatsion yo‘qotishdan ham qutulib qolinadi.
Inflatsiyaga moslashish adaptatsiya, deb yuritiladi. Yollanib ishlovchilar inflatsiyani hisobga olib ish haqini oshirishga erisha-dilar. Xonadonlar narxi sekin o'sayotgan tovarlarga talab biidiradi, eng zarur tovarlarni ko‘proq xarid etadi. Aholi o‘z puliga likvidligi yuqori moddiy aktivlarni (qimmatbaho metallarni, javohirot buyumlarini, ko‘chmas mulkni va h.k.), qattiq valutani (dollar, funt-sterling, yevro) sotib oladi, pulini kafolatli daromad keltiruvchi aksiya va obligatsiyaga aylantiradi, katta foiz to‘lovchi banklarga qo‘yadi.
Firmalarning adaptatsiyalashuvi yuz berganda, ular pulni o‘zini tezda oqlovchi, ya’ni kapital oboroti tez sohalarga qo'yadilar. Masalan, pulni 2—3 yilda oqlovchi sohalardan olib, 5—6 oy ichida pul qaytimini beradigan sohalarga qo‘yadilar. Kapitalning qadr-sizlanishi uni ko‘paytirishni talab qiladi. Buning uchun firmalar qo'shimcha aksiya chiqarib sotadilar, qarz ko‘taradilar, kapitalni kamroq sarflash uchun mashina-uskunalarni lizingga oladilar, olingan foydani kapitalni ko‘paytirish uchun investitsiya qiladilar.

Davlat ham adaptatsiya choralarini qo‘Uaydi:

0. 
   Inflatsiyani hisobga olib uchyot stavkasini (bu Markaziy bank kommersiya banklariga beradigan qarz uchun toflanadigan foizdir) oshiradi.
   

0. 
   Daromadlarning indeksatsiyasini o‘tkazadi. Bunda daro­ madlar narxlarning o‘sishiga qarab oshiriladi. Indeksatsiya 2 xil bofladi. Birinchisi to‘la indeksatsiya, bunda iste’mol tovarlari narxi qanchaga oshsa, aholi daromadlari ham shunchaga oshiriladi. To‘la indeksatsiyada aholi zarar ko‘rmaydi. Ikkinchisi qisman indek­ satsiya. Bunda daromadlar narxlarning ortishiga nisbatan kamroq
   

3 1 7

darajada oshiriladi (masalan, narxlar 8 % oshsa, daromadlar 6 %ga oshadi), bundan qat’iy daromad (belgilangan ish haqi, nafaqa va stipendiya) oluvchilar zarar ko‘radi.
Inflatsiya sur’ati past bo‘lgan kezlarda (oyiga u 1 % atrofida bo‘lsa) davlat adaptatsiya choralarini qoHaydi. Inflatsiya sur’ati yuqori boiganda (oyiga 2—3 % bo’lganda) va ayniqsa giperinflatsiya yuz berganda davlat faol antiinflatsion siyosat o‘tkazadi, bu asosan muomaladagi ortiqcha pulni olishdan, pul emissiyasini to'xtatishdan iborat boMadi. Iqtisodiyotda ortiqcha pul hosil bo‘lganda pul massasi qisqartiriladi. Narxlar pul miqdoriga bog’liq bo‘lar ekan, uning qisqarishi talabni kamaytirib, narxiarning 0‘sishini sekinlashtiradi va hatto narxiarning pasayishiga ham olib keladi. Ammo pul massasining qisqartirilishi me’yorida bo'lishi kerak, aks holda pul defitsiti hosil bo‘lib, pul oborotida uzilishlar paydo bo’ladi, o’zaro pul to‘lashlarda qiyinchilik yuzaga keladi.
Antiinflatsion siyosatning boshqa bir yo’nalishi iqtisodiyot real sektorini rag‘batlantirishdan iborat bo’ladi. Bu yo‘l qo’llanilganda tovar-pul muvozanati (M*V=Q*P) pul massasini qisqartirish hiso-bidan emas, balki tovar massasini (Q) ko‘paytirish hisobidan bo’iadi, chunki bu bilan pulning tovarlar bilan ta’minlanish darajasi oshi­ riladi. Natijada, avval pulning qadrsizlanishi so’nib boradi, so’ngra u tamomila to’xtaydi.
Adaptiv va antiinflatsion chora-tadbirlar iqtisodiyotni sog‘-lomlashtirish, uning barqarorligini ta’minlash vositalaridan biri hi-soblanadi.
Xulosaiar

0. 
   Pul bozor tizimining universal va eng likvidli iqtisodiy vo-sitasi sifatida iqtisodiy oMchov, muomala va jamg‘arish funksiya-larini bajaradi. Milliy pul yagona toiov vositasi hisoblanadi, uning qadri, ya’ni xarid qurbi mavjud. Pul birligining xarid qurbini kerakli tovarlarni ko’paytirish yoii bilan ta’minlanadi.
   
0. 
   Milliy pul muayyan mamlakatga tegishli bo‘lib, shu yerda muomalada bo'ladi, uni himoyalovchi belgilari bor, bir pul bosh-qasidan ko’rinishi bilan farqlanadi, o‘ziga xos kupyura, tanga va chaqa pullardan iborat bo’ladi, pul birligining xarid qobiliyati uni qanday shaklda boMishidan qat’iy nazar bir xil bo’ladi. Milliy pul naqd va naqd bo’lmagan pul shakliga ega, bu aktiv va passiv pul­ lardan iborat, uning ma’ium massasi (miqdori) muomalada yuradi.
   

0. 
   Iqtisodiyotning pul bilan ta’minlanishini uning monetiza-tsiya darajasi bildiradi. Bu darajaning qandayligini pul muomalasi qonuni belgilab beradiki, unga binoan muayyan vaqtda muomalada
   

3 !8

boladigan pul miqdori jami sotiladigan tovarlar narxining summasi va pul oborotining (harakatining) tezligiga bog‘liq bo‘Iadi. Qancha pul zararligi, bu pulga talab bo‘iib, buni oldi-sotdi kodami, olib-sotarlik ishlari miqyosi, har ehtimolga qarshi pulga ega bo‘lish ishtiyoqi va pulning naqadar tez qo‘ldan qo'lga o‘tib, aylanib turishi yuzaga kdtiradi. Pulga talabni hamma subyektlar bildirsa, biroq uning taklifi davlat noniidan ishlovchi Markaziy bank qodida bo‘!adi.

0. 
   Pul miqdori keragidan ortib ketganda, inflatsiya paydo bo‘-ladiki, bu narxlarning muqim oshib borishi natijasida milliy pul birligining qadrsizlanishidir. Inflatsiyaning sabablari qo‘shimcha pul emissiyasi, ishJab chiqarish qisqarib ketishi, xarajatlarning oshib ketishi, chet el vaJutasi zaxiralarining qadrsizlanishi kabilardan iboraldir.
   
1. 
   Inflatsiya kelib chiqishi sabablariga ko‘ra talab va taklif inflatsiyasiga, qanday borishi jihatidan erkin bozor inflatsiyasi va davlat bostiribturadigan inflatsiyaga, shiddati jihatidan o'rmalovchi, yo‘rg‘alovchi va tez yuguruvchi —giperinflatsiya ajratiladi.
   

0. 
   Inflatsiya darajasini narxlarning naqadar o‘sishi belgilaydi. Inflatsiya me’yorida bolganda (yiliga 10^12 %) bu iqtisodiyot iichun xavf tiig‘dirmaydi, aksincha pul inyeksiya orqali iqtiso-diyotning o'sishiga ko‘mak beradi. Iqtisodiyot ishtirokchilari me’-yoridagi inflatsiyaga moslashadilar. Davlatning moslashuv tadbirlari inflatsiyani hisobga o!ib foizini o‘zgartirishdan, daromadlar indek-satsiyasini o‘tkazishdan iborat boladi. Inflatsiya me’yoridagi che-garadan chiqib ketganda davlat antiinflatsion tadbirlarni qoilaydi.