Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

Mulkchilik munosabatlari —jamiyatdagi boyliklarni o‘zlashti-rish xususidagi iqtisodiy munosabatlardir.

Mulkchilik birinchidan, inson bilan boylik bodmish buyum yoki boshqa narsa o‘rtasidagi munosabat, ikkinchidan, boylik xususida kishiiar o‘rtasida yuzaga keladigan munosabatdir. Kishiiar buyumlarni o‘ziniki qilib olgandagina o‘zlashtirishlari mumkin, chunki jamiyatda o‘zganing buyumini o'zlashtirib bodmaydi. Boylikning o‘ziniki yoki o‘zganiki bodishi kishilarni muikdor yoki mulksiz qilib, ular o‘rtasida ma’lum aloqatarni yuzaga keltiradi. Mulk sohibi mustaqil o‘z mulkiga tayanib ish yuritadi, u qaram emas. Mulksiz o‘zga mulkini ijaraga olib faoliyat yurgizishi yoki mulkdorga yollanib, yoki nochorlikdan unga qaram holda ishlashida, birovning qodiga qarab qolishi mumkin. Mulkchilikning ikki tomoni bor:

0. 
   mulk obyekti, ya’ni nimaning mulk hisoblanishi;
   

0. 
   mulk subyekti -- kimlarning mulk sohiblari bodishi. Resurslar kimniki bodsa, ularni ishlatishdan kelgan natija
   

shularniki bodadi. Shunga qarab o‘zlashtirish ikki yo‘sinda boradi:

0. 
   ishlab chiqarish resurslarini o‘zlashtirish, bunda moddiy resurslar ishlab chiqarish sohibining mulkiga aylangandan so‘ng o'zlashtiriladi. Ishlab chiqarishdagi o‘z!ashtirish birlamchi, chunki bu yerda ishlab chiqarishning omillari birikadi. Mana shu omil­ larning o‘zlashtirilishiga qarab, mehnat natijalariga nisbatan mulk shakllanadi;
   

0. 
   ishlab chiqarish natijalarini o‘zlashtirish ^ yaratilgan mah­ sulot va xizmatlar kimning mulkiga aylanishini bildiradi. Resurslar kimning mulki bodsa, natija ham shuniki.
   

56

Iqtisodiy tizim baholanganda mulk kimniki boMishining o‘zi kifoya qilmaydi, buning uchun mulkning qanday usulda iqtisodiy jihatidan amalga oshirilishi, ya’ni mulkdan qanday yo‘llar bilan daromad topilishini ham hisobga olish zarur. Gap shundaki, mulk manfaatni, manfaat esa mulkdor maqsadini hosil qiladiki, bunga har xil vositalar bilan erishiladi. Turli tizimlar ularda qaysi mulk shaklining ustuvorligi bilan ham ajralib turadi. Tarixan jamoat mulki, xususiy mulk va davlat mulki mavjud bo‘lgan, lekin bu mulklarning ichki tuzilishi farqlangan, ular har xil usulda iqtisodiy jihatdan amalga oshgan. Masalan, yer xususiy mulk bo‘lsa, uning egasi bundan oladigan daromadi uni ijaraga berishidan, sotishdan yoki o‘zi ishlov berishidan keladi. Yerga ishlov berish o‘z mehnati hisobidan, erkin yollangan o‘zga mehnati hisobidan yoki zo'rlab ishlatilgan kishilar mehnati hisobidan boMadi. Turli tizimlarda quyidagi mulk shakllari amal qiladi:

0. 
   Xususiy mulk — bu ayrim sohiblarga tegishli mulk bo‘lib, uning ikki ko‘rinishi bor. Birinchisi individual, ikkinchisi korpo-rativ, xususiy mulk. Individual mulk —bu ayrim individga qarashii, faqat uning o‘ziga daromad keltiruvchi mulk, Korporativ xususiy mulk —bu korporatsiya (birlashma) doirasida amal qiluvchi mulk, Buni individual tarzda ishlatib bo‘lmaydi, chunk! u birlashtirilgan mulkning bir qismi. Mazkur mulk egasi mulkidan kelgan daromadni umumiy daromadning bir ulushi sifatida oladi.
   

0.