Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

4.1. Ijtimoiy-iqtisodiy tizim belgiiari
Kishilarning iqtisodiy faoliyati jamiyatda kechadi, bu ja-miyatning esa o'ziga xos icliki tuzilishi, ya’ni anatoraiyasi borki, uning tarkibida ijtimoiy-iqtisodiy tizim alohida o‘rin tutadi.

Ijtimoiy-iqtisodiy tizim —bu iqtisodiyot taraqqiyotining umumiy shart-sharoitidir.
Tizimlar baholanganda turli nazariy oqimlar uning bosh mezoniga har xil qarashadi. Bulardan bin bosh mezon sifatida ijtimoiy-sinfiy farqlami olsa, boshqasi texnologiya darajasini yoki tirikchilik ne’matlarini yaratish usullarini, yana boshqasi bosh-qarishning turlicha bo‘lishini asos qilib oladi. Ammo ko‘pchilik nazariyalarda tizim belgilariga kompleks (yaxlitlikda) qarash zamriigi, ammo bu belgilar turlicha boiishi qayd etiladi. Tizimlar baholanganda moddiy, ijtimoiy-iqtisodiy va g‘oyaviy sharoit bir-galikda qaralishi kerak. Bunda nimani va qanday usullar bilan ishlab chiqarilishi aniq bo‘ladi. Moddiy shart-sharoit belgiiari bu yaratilgan mahsulot va xizmatlaming qanday boiishi, ya’ni ularning natural mahsulot yoki tovar mahsuloti boiishi, ulaming tarkibiy tuzilishining qandayligi, moddiy shakldagi yoki nomoddiy xizmat shaklida boiishidan iborat. Ammo, moddiy shart-sharoit tavsif-langanda resurelarning qandayligi ham nazarda tutiladi. Tabiatdagi ne’matlar to‘g‘ridan to‘g‘ri yerdan olib iste’mol qilinishi yoki tabiatga tayanib mahsulotlarni ishlab chiqarish mumkin. Bir yerda ular faqat sarflansa, boshqa yerda ularning tiklanishi ham yuz beradi. Inson mchnati yaratgan moddiy resurslaming sifati mehnat shart-sharoitiga ta’sir etadi. Ishlab chiqarishda q o i mehnatiga asoslangan, oddiy mashinalarni qoilashga, mukammal mashlnalar turkumini qoilashga asoslangan texnologiya, oddiy mexanik ishlov berish yoki fizikaviy, kimyoviy, biokimyoviy, biofizikaviy ta’sir etish texnologiyalari moddiy shart-sharoitni tavsiflab, tizimlarni farqlantiradi. Tizimlar belgilarini aniqlashda ishlab chiqarish shaxsiy insoniy omilining sifatli tavsiflari ham ahamiyatlidir. Tizimlar qanday ish kuchining qoilanishi bilan ham ajralib turadi. Bir yerda umuman xat-savodsiz, hech bir malaka talab qilmaydigan Wshi-laming ish kuchi ishlatilsa, boshqa yerda dastlabki xat-savodni egallagan, qandaydir kasbiy mahorat va tajribaga ega ish kuchi qoilanadi, yana boshqa bir yerda bilim darajasi g‘oyat yuqori,

0. 
   55
   

zamonaviy fan-texnika yutuqlarini qoHashga qodir, o‘z kasbini tezda o‘zgartira oladigan va harakatchan xodim mehnati ishlatiladi.

Hamma tizimlarda mehnat taqsimoti yuz berib, mehnat, birinchidan, ixtisoslashadi; ikkinchidan, mehnat turlari bir-biri bilan bog'lanib, bir-birini toddiradi. Natijada mahsulot jamiyatdagi o‘z.aro bogdangan mehnat turlarining natijasi bodadi. Hamma tizimlarda mehnat turlari o‘rin aimashadi, kishiiar bir mehnatdan boshqa mehnatga odadilar, o‘z kasbini o'zgartiradilar. Turli tizim­ larda, ularni tashkil etuvchi unsurlarning o‘zaro bogdanishi har xil bodadi. Shunday bogdanishlar orasida omillarning birikish usiili asosiy o‘rin tutadi, shu jihatdan tizimlar farqlanadi. Tizimlar tafsilotida ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning mazmuni ham muhim mezon rolini odaydi. Buni eng awal mulkchilik belgilab beradi.