Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

Taklif (Q)

1 4 .3 -ra sm . Bozor muvozaaati
230

Chizmaga ко‘га, 5 birlikka teng narx bo'lganda (P=5) 50 dona tovar sotilgan (Q=50). Shunda CD talab egri chizigi bilan AB taklif chizig‘i M nuqtada kesishgan. Shu nuqta muvozanat nuqta-si hisoblanadi. Bozor 50 dona tovarni 5 birlik mrxda qabul qilgan. Shmii nazarda tutib bozorga 50 dona tovar chiqarilgan. Agar taklif bundan qisqa bo'lganda KMN shakJida ifodalangan tovar defitsiti, ya'ni taqchilligi hosil bo‘lar edi.

Bunda talab qondirilmay qolar edi. Bordi-yu taklif 50 donadan ortib ketsa EMF shaklidagi tovar ortiqchaligi hosil bo‘iar edi. Bi-rinchi liolda tovar keragidan kam ishlab chiqarilib, bozor to‘yinmay qolgan bo‘lsa, ikkinchi hoida tovar keragidan ortiqcha ishlab chiqarilib, tovar sotiimay qoladi, natijada uni ishlab chiqarish va bozorga yetkazib berish sarflari zoye ketadi. Bozorda hosil bolgan talab va taklif muvozanati shuni ko‘rsatadiki, bozor ma’lum paytda ma’lum miqdordagi va muayyan narxdagi tovarni qabul qila oladi. Ishlab chiqaruvchiiar shu bilan hisoblashishlari zarur bodadi.
Bozor muvozanati qotib qolgan holat emas, Unga statika (o‘z-garmaslik) emas, balki dinamika (o‘zgaruvchanIik) xosdir, chunki birinchidan, talabning o‘zi o‘zgarsa, uni qondirish imkoni va sliun-ga ko‘ra taklif ham o‘zgarib turadi. Talab oshib ketganda tovar de­ fitsiti hosil boiadi. Taklif oshib ketganda, ortiqcha taklif yuzaga keladi, ya’ni bozori kasod tovarlar zaxirasi hosil bodadi. Aytilgan-larni anglash uchun ikkita grafikni tahlil etamiz. Birinchisi taklif oshgan paytda muvozanatning o‘zgarishini koTsatadi (14.4-rasm),
Y

2 3 1

Grafikda narxga binoan bozor muvozanatining o'zgarishi tas-virlangan. Agar tovarni yogurt, deb olsak, uning narxi P|=200 bo‘l-ganda, u 100 dona (paket) taklif etiladi, Shunda CD talab chizig‘i AB taklif chizig‘i bilan К nuqtada kesishgan. Bunda 200 muvo-zanat narxi iOO paketdan iborat yogurtning muvozanatli hajmini taqozo etgan. Talab ortib, narx P2=300 bolganda 120 paketdan iborat yogurt taklif etilgan.
Natijada, talab va taklif egri chizig‘i M nuqtada kesishib, yangi muvozanat hosil boigan. Muvozanat nuqtasining К dan M ga siljishi narxni 200 dan 300 ga chiqishi bilan izohlanadi. Bi-roq ilgari aytganimizdek, muvozanatning o‘zgarish sababi taklif tomonida ham bo'ladi. Buni tushunish uchun yana bir grafikni ko‘rib chiqamiz (14.5-rasm).

14.S-rasm. Taklifning muvozanatga ta’siri
Bu chizma ham yogurt takJifiga oid. Yogurt narxi Pi=200 bo‘l-ganda 120 paket yogurt taklif etilgan. CD talab chizig'i AB taklif chizigi bilan M nuqtada kesishgan. Bu dastlabki muvozanat nuq-tasi boisa, N nuqta keyingi muvozanat nuqtasini hosil qilgan, Bu yerda narx P2=300 boigan, chunki qurg‘oqchilik natijasida sut ka-mayib, yogurt ishlab chiqarish qisqargan.
Demak, taklif elastik boimagan, natijada CD talab chizigi yangi qisqargan EF taklif egri chizigi bilan N nuqtada kesishgan. Bunda muvozanat nuqtasining o'ngdan soi tomon siljishi yuz ber-gan. Yogurt taklifining qisqarishi unga talabni, binobarin narxni

232

oshirgan, ya’ni P2>Pi boigan. Narxni qaytadan P|=200 holatiga keltirib oldingi muvozanatga qaytish uchun yogurt importiga kuch berish kerak boMadi, chunki qurg‘oqchi!ik uni ko‘paytirish imkonini bermaydi,
Muvozanatning dinamik holatda qaytadan yuzaga kelishi uchun birinchidan, narxning o'zgarishi tufayli talab yuqoriga yoki pastga qarab siljishi kerak. Ikkinchidan, taklif kamayishi yoki ortishi kerak boiadi. Nc.xnal iqtisodiy sharoitda dinamik muvozanat taklifning miqdoran ko'payishi va tarkiban yangilanishi hisobidan bo‘ladi. Bas shunday ekan, talab-takiif mexanizmi iqtisodiy rivojlanishni ta’-minlaydi, deb xulosa qilsa bo‘ladi.
Bozorda muvozanat yuzaga kelganda, xalq iborasi bilan aytsak, «six ham kuymaydi, kabob ham». Buning iqtisodiy ma’nosi shuki, muvozanat holatida xaridorlar kerakli tovarni bozordan topa blla-dilar va kelishilgan narxda oladilar. Sotuvchilar, ya’ni ishlab chi-qaruvchilar o’z tovarlarini vaqtida sotib, xarajatlarini qoplab, foyda ham ko'radilar.