Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

14.1. Bozor mexanizmi tushunchasi
Har bir iqtisodiy tizimning o‘ziga xos rivojlanish mexanizmi boiadi. Bozor iqtisodiyotining o‘z o'tmishdoshidan farqi shundaki, u iqtisodiy mexanizmga tayanadi, g'ayriiqtisodiy yo‘llar bilan ish-lashga majburlashni inkor etadi. Xo‘sh, bozor mexanizmining o‘zi nima?
Bozor mexanizmi — bu bozor tizimiga xos boigan, bir-birini taqozo etuvchi va birgalikda amai qiluvchi iqtisodiy vositaiardir.
Bular jumlasiga talab, takiif, tovar narxlari, bozor konyunk-turasi, pul, foyda, zarar, foiz, iqtisodiy majburiyat, raqobat kabilar kiradi. Bozor mexanizmi iqtisodiy bo‘lganidan u manfaatdorlikka va iqtisodiy mas’uliyatga asoslanadi. Har bir iqtisodiyot ishtirokchisi-ning o‘z manfaati bor. Bozor mexanizmi manfaatni yuzaga chiqa-rish orqali iqtisodiy faollikni ta’minlaydi. Bozor ishtirokchilaridan har biri o'zining xususiy manfaatini ko‘zlasa-da, boshqalar man-faatini ham hisobga oladi. Agar u shunday qilmasa o‘z manfaati-ga erisha olmaydi. Masalan, sotuvchi o‘z tovarini yaxshi pullash-ni ko‘zlaydi, biroq buning uchun u xaridorning hojatini chiqarishi kerak, ya’ni unga kerakli tovarni ma’qul narxda yetkazib berishi kerak. Afcs holda u yaxshi daromad topa olmaydi.
Bozor mexanizmi hamma narsani joy-joyiga qo‘yadi, bir kishi manfaatini boshqalar manfaati bilan bogiaydi. Bozorning kuchi ham mana shunda. Har bir mulk sohibining manfaatlari uning maqsadiga aylanadi, maqsadga erishish stimullarni hosil qiladi, stimullar esa faollikni yuzaga keltiradi. Bund ay bog'lanishni quyi-dagi rasmdan ko‘rsak bo‘ladi (14.1-rasm).
1 4 .1 -ra sm . M ulk va faollik
Mulk sohiblarining manfaatlari farqlanadi, albatta. Kapitaldan iborat mulk egasinmg manfaati foyda olish, boylikda yashash, mul-kini ko‘paytirib borish. U mulkini o‘zi tadbirkorlik qilib ishlatadi yoki uni boshqalarga ijaraga beradi. Ish kuchi ham xususiy mulk.

228

Uning egasi yollanib isMab daromad olishi kerak. U o‘z kuchini ish beravchilarga qimmatroqqa sotishga intiladi, chunki uning manfaati yaxshi ish haqi oiishdan iborat. Ish kuchi ham bir xil emas. U ijrochilik va boshqaruvchilik qobiliyatidan iborat. Ishchilar ijro-chilikka moyil bo‘ladi!ar. Menejerlar boshqaravchilik bilan shu-g'ullanadilar. Ular ham o‘z kuchini sotadi. Ularning manfaati katta maosh oiishdan, imidjga ega bolishdan, karyera qilishdan (man-sab-martabali bodishdan) iborat bodadi.
Muik sohiblari, ishchilar va boshqaruvchilar manfaati indivi­ dual, alohidalashgan manfaat bodadi. Korxona tovar ishlab chiqaravchilar jamoasi bodganidan, bu yerda korporatlv (guruhiy) manfaat yuzaga keladi. Bu kooconadagi kapital egalarining, ish-chilaming va menejerlarning umumiy manfaati bodib, bu iqtisodiy barqaror va raqobatbardosh bodishdan, obro‘-ovozaga ega bo‘-lishdan iborat. Iqtisodiyotdagi barcha ishtirokchilaming rnanfaatlari o‘zaro bogdanib, milliy manfaatni yuzaga keltiradi.