Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

3 .9 . Ishlab cliiqarishning takrorlanib turishi
Cheksiz ehtiyojlarni qondirish uchun uzluksiz ravishda ishlab chiqarish kerak, chunki ishlab chiqarishda uzilish yiiz bersa, kishilarning hayotiy ehtiyojiari qondirilmaydi. Ishlab chiqarish bir marta yuz bermasdan doimo yangilanib, qaytarilib turadi, natijada tirikchilik ne’matlari uzluksiz yaratilib boriladi.
Ishlab chiqarishning yangilanishi, uning qaytarilib turishi takror ishlab chiqarish deyiladi. Takror ishlab chiqarishning uchta turi bo‘ladi: oddiy, kengaytirilgan va toraygan takror ishlab chiqarish. Oddiy takror ishlab chiqarish bolganda uning hajmi o’zgarmaydi. Bunda ishlab chiqarish hajmi oldingicha qolganidan aholi soni o‘sgan taqdirda jon boshiga hisoblangan mahsulot va xizmatlar qisqaradi. Bu esa iste’molni oldingi darajada saqlab turish uchun yangidan yaratilgan mahsuloining oldingidan ko‘proq qismini iste’molga sarflab yuborishni talab qiladi. Bu esa ishlab chi­ qarishdagi resurslar sarfini kamaytirish hisobidan boiadi va ishlab chiqarishni yanada torayishiga olib keladi. Shum bir misolda ko‘rib chiqamiz. Mamlakatda shu yilda 100 mird birlik mahsulot va xizmatlar yaratilib, shuning 80 mlrd birligi aholi iste’moliga va 20 mlrd birligi ishlab chiqarishdagi resurslarni ko'paytirishga yuborilar edi. Aholi jon boshiga isle’mol 800 ming birlik edi. Oddiy takror ish­ lab chiqarish yuz berib qaytadan 100 mlrd birlik mahsulot yaratildi, aholi soni e.sa 2 % ko'paydi. Natijada jon boshiga iste’mol 784 ming birlikka tushib qoldi. Bunda iste’molni oldingi 800 ming darajasida saqiash uchun kelasi yili sarflanadigan resursni jon boshi hisobiga 16 mingga (800-784= 16) qisqartirish kerak. Natijada ehtiyoj oldin-

49

gidan kamroq qondiriladi. Bu ma’qul emas, shu sababii ishlab chiqarishni kengaytirish yo'lidan borish kerak. Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish —bu ishlab chiqarishni uning hajmi ortgan holda takrorlanishi, ya’ni yangilanib turishidir. Bunda yaratilgan mahsulot va xizmatlaming miqdori ortib, ularning tarkibi yangilanib boradi, ya’ni eski mahsulotlar o‘rniga yangilari keladi. Ishlab chiqarish kengaygan taqdirda jon boshiga hisoblangan mahsulot va xizmatlaming miqdori va shunga binoan ulaming iste’moli ortadi. Oldingi misolga qaytsak hozir ishlab chiqarish hajmi 100 mlrd birlik boMsa, kelasi yili u kengayish tufayli 110 mlrd ga yetadi. Agar aholi soni o‘zgarmasa, bu jon boshiga iste’molni oldingi 800 ming o‘rniga 850 mingga yetkazadi, jon boshiga jamg‘arishni 20 mingdan 22 ming birlikka yetkazadi. Natijada ehtiyojning qondirilishi kelajakda ortadi.
Ishlab chiqarishni kengaytirishning asosiy sharti shuki, yaratilgan mahsulotlarning resurslardan iborat qismi jamg‘arilishi, ya’ni sarflangan resurslar o‘rnini qoplashdan ortib qolishi va qaytadan ishlab chiqarishni kengaytirishga yuborilishi kerak bo‘ladi. Oddiy takror ishlab chiqarish boOganda yangidan yaratilgan resurslar sarflanib yuborilgan resurslarning o‘rnini qoplashga yetarli bo‘lsa, bas, chunki resurslami ko'paytirish talab qilinmaydi. Ishlab chiqarishni kengaytirish uchun esa resursni ham ko'paytirish zarur boMadi. Bizning misolimizda ishlab chiqarish hajmi 10 mlrd ga ko'paygan edi (110-100=10). Shundan 8 mlrd iste’molga yuborilsa, qolgan 2 mlrd resurslami ko‘paytiradi, natijada ishlab chiqarish qaytadan kengayadi. Ammo ehtiyojni to‘laroq qondirish uchun ish­ lab chiqarish hajmi resurs sarfiga nisbatan ko‘proq ortishi kerak va bunga resurslami tejash orqali erishiladi.
Bunda resurs birligiga hisoblangan mahsulot va xizmatlar ko'payadi. Agar resurs 10 % oshsa, ishlab chiqarish hajmini bundan ko‘proq, masalan, 12 % o‘stirish kerak. Agar aholi 2 %ga ko‘paysa jon boshiga mahsulot 10 %ga o‘sgan bo‘ladi va shunga binoan jon boshiga iste’mol ham ko'payadi.
Hozirgi iqtisodiyotga xos belgi kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning yuz berishidir. Mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarish kengaygani uchun ulaming jon boshiga iste’moli ham ko‘paydi. Ammo ishlab chiqarish holati mamlakatlar bo'yicha farqlanadi. Agar bir yerda u o‘sib borsa, boshqa yerda u depsinib turadi, yana boshqa joyda u hatto qisqaradi.
Toraygan takror ishlab chiqarish —bu ishlab chiqarish hajmi­ ni ng oldingidan qisqarib ketishidir, Bizning misolimizda oddiy

50

takror ishlab chiqarish yuz berganda 100 mlrd birlik mahsulot yaratilar edi.

Ishlab chiqarish torayib ketganda mahsulot hajmi, masalan, 90 mlrd birlikka tushadi, natijada aholi jon boshiga iste’mol ham qisqaradi. Toraygan takror ishlab chiqarish chuqur iqtisodiy tanglik, umshlar, tabiiy yoki texnogen falokatlar tufayli yuz beradi va o'tkinchi xarakterga ega, chunki undan tezda chiqib ketiladi.

3.10. Milliy boylik va Iqtisodiy salohlyat
Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan mahsulot laming bir qismi iste’mol qilinib yuborilsa, boshqa bir qismi jamg‘arilib, milliy boylikka kelib qo‘shiladi.

Milliy boylik muayyan davrda mamlakatda to‘plangan moddiy, madaniy-ma’naviy ne’matlar va tabiiy boyliklar majmuasidir.

Milliy boylikka, keng ma’noda, bulardan tashqari to‘plangan bilimlar, kasbiy malaka va tajriba ham kiritiladi. Milliy boylik bu ayrim millat yoki elat boyligi emas, balki muayyan mamlakatning umumiy boyligidir. U o‘zining ichki tuzilishiga qarab mehnat yaratgan boylik va tabiat in’oin etgan boylikdan iborat. Mehnat yaratgan boylik bu takror ishlash jarayonida uzluksiz jamg'arilib kelingan xomashyo, yoqilgi, mavjud mashina-uskuna, bino-in-shootlar, aholiga uzoq muddat xizmat qiladigan buyiimjardan iborat boiadi. Tabiat in’om etgan boylikni mehnat yaratmaydi, u bor narsa, undan mehnat yordamida foydalaniladi, xolos. Bunga yerning o‘zi, undagi boyliklar kiradi, uni pulga chaqib baholanadi. Masalan, 0 ‘zbekistonning yerosti boylikJari qiymati 3,5 trillion dollarga teng, deb baholangan. Tabiiy boylik qanchalik ko‘p bo‘lsa shunchalik mamlakat ham boy boiadi. Ammo buning uchun ular amalda ishlatilishi kerak, bu esa mehnat yaratgan boylik boimish ishlab chiqarish quwatlariga bogiiq boiadi.
Milliy boylik moddiy ko‘rinishga ega boisa-da, u moddiy va nomoddiy sohada xizmat qiladi. Moddiy sohadagi boylik kapital shakliga ega va mahsulotlarni ishlab chiqarishga xizmat qiladi. Bular jumlasiga ishlab chiqarish binolari, inshootlari, mashina va mexanizmlar, transport vositalari, yoilar, kanallar, suv omborlari kiradi. Nomoddiy sohadagi boylikka ijtimoiy xizmat ko‘rsatish sohalaridagi (la’lim, madaniyat, san’at, sogiiqni saqlash, sport, turizm va h.k.) binolar, qurilmalar, mashina-mexanizmlar, trans­ port vositalari kiradi. Ular nomoddiy shakldagi turli xizmat!--'пи koTsatishda ishlatiladi.

51

Boylikning maxsus turi bu intellektual boylikdirki, bu adabiyot va san’at asarlaridan to'plangan bilimlardan iborat bo'ladi. Milliy boylik qanday davrda ishlatilishiga qarab 2 qismga ajratiladi:

0.