Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

Sherik, korporativ korxonalar —bu bir necha sohiblar mulkiga va olingan foydaning ular tomonidan baham ko‘rilishiga asoslangan

119

firmalardir. Shirkat firmalar o'zining uchta belgisi bifan ajralib turadi.
Birinchidan, ular kichik kapitallarni bir yerga to‘plab katta kapital hosil qiladi, kapital egalarining partnyorligiga (sherikchi-ligiga) asoslanadi.
Ikkinchidan, tadbirkorlik riski taqsimlanib, kapital qo‘ygan so-hiblarning barchasiga yuklanadi. Bu yerda paitnyorlaming birga-likdagi mas’uiiyati va javobgarligi mavjud boladi.

Uchinchidan, bu yerda topilgan foydani sheriklar Wrgalikia 0 ‘zlashtiradiIar, bu bilan ular manfaatlarining uyg‘un1igi ta’minlanadi. Shirkat firmalar tabiatan demokratik bo'lib, uncha katta bolmagan mablag‘ni ham kapitalga aylantirib, ulaming egasiga daromad topish imkonini beradi, shu sababli ular bozor tizimida keng tarqalgan fir­ malardir. Shirkat firmalaming o‘zi ikki xil boladi, bular mas’uliyati cheklanmagan va mas’uliyati cheklangan firmalardir.

Mas’uliyati cheklanmagan firmalar — shunday korxona hisob-lanadiki, ulaming kapitali sheriklar mulki hisoblanadi. Ulaming korxona ochilish paytida, ya’ni unga dastawal qo‘ygan mablag‘i usta? kapitali deyiladi. Kapital sherikchilikka asosJansada, sheriklarning maqomi bir xil bofimaydi. Sheriklar ikki toifaga ajratiladi. Birinchisi toia huquqli sheriklar. Bular firmaning javobgarligini o‘z zimmasiga oladilar, zarami birgalikda ko'taradilar, olingan foydani esa qo'ygan kapitalining miqdoriga qarab boMishib oladilar. Ikkinchisi, liuquqi cheklangan sheriklar. Bular boshqa sheriklar majburiyatini zimmasiga ololmaydilar, boshqalar to'laydigan zarami to'lamaydilar, lekin qo'ygan kapitaliga qarab foydaning bir qismini oladilar.
Mas’uliyati cheklanmagan firmalaming maxsus tiiri bu koope-rativlardir. Bular ham sheriklar mulkiga (payiga) layanadi, risk taq-simlanganda foyda-yu zarar birga baham ko‘riladi. Biroq koopera--tivga a’zo bo‘lish uchun unga pay berish kifoya qiJmaydi, chunki bundan tashqari kooperativda islilash ham zarar.
Mas’uliyati cheklangan firmalar. Bular ham sheriklar kapitaliga asoslangan va foydasi sheriklar o‘rtasida taqsimlanadigan firmalar. Bunday firmalar nomida «Limited» (inglizcha «cheklangan») degan so‘z bo'ladi va bu uning javobgarligi cheklanganligini bildiradi. Chek-lanish shundan iboratki, firmalar majburiyatlariga o‘zining ustav ka­ pitali chegarasida javob beradi. Masalan, firma 10 mJn dollar qarz bofisa-yu, uning ustav kapitali 8 min dollar boisa, qarzning bundan ortiq qismini to‘lay olmaydi.
Mas’uliyati cheklanganligi aytilgan firmalaming ko‘plab ochili-shiga olib keladi, ularga pul qo‘ygan sheriklar safini kengaytirib yuboradi. Aksioner jamiyatlar mas’uliyati cheklangan firmalaming

1 2 0

eng ko‘p tarqalgan shakli, bu aksionerlar (hissadorlar) jamiyati hisoblanadi. Bular ko‘p joyda korporatsiya, deb yuriiiladi. Muayyan korxona aksiya^ chiqarib uni sotadi. Aksiyani sotib olganlar aksio­ nerlar, ya’ni aksiya egalari, deb ataladi. Aksiya sotishdan tushgan pul korxonaning kapitalini hosil qiladi. Aksiya egalari uning miqdoriga qarab topilgan foydaning bir qismini dividend (ulush) sifatida oladilar. Aksionerlar korxona egalari hisoblanadi, lekin ulaming maqomi bir xil emas. /iksiyalar katta qismining egalari yirik aksionerlar bo‘lib, kichik aksiya egalari mayda aksionerlar hisoblanadi.
Aksionerlar jamiyati ham sherikchilikka asoslanadi, bu yerda kapital sheriklaming yig‘ma puli, sheriklar foyda va zarami baham ko‘rishadi, tadbirkorlik riski ular o‘rtasida taqsimlanadi. Biroq bu yerda sheriklar g‘oyat ko‘pchilik, ulardan biri katta mulkdor bo‘lsa, boshqasi arzimas kichik mulk egasi bo'ladi.
Turli sherik flrmalarda va xususiy korxonalarda boshqarish indi­ vidual yakka tartibda bo‘lsa, aksioner jamiyatlarida korporativ (guruhiy) boshqaruv mavjud bo‘lib, bu ishda barcha aksiya egalari va yollanma boshqaruvchilar —menejerlarqatnashadi. AksionerJamiyal-lari yopiq va ochiq bodadi. Yopiq Jamiyatlarda aksiyalaming asosiy qismi shu yerdagi ishchi va xizmatchilarga yoki ulaming tashkilotla-rida ishlaydiganlarga tegishli boiadi, ular insayderlar deyiladi, bu yerda begonaga aksiya berilmaydi. G'arbda xalq korxonasi bo‘lib, korxona egalari shu yerda ishlovchilaming faqat o‘zi hisoblanadi. Ochiq Jamiyatlarning egalari shu yerda ishlashi shart emas, aksiyalar xohlaganlarga, hatto begonalarga - autsayderlarga ham sottladi, lekin baribir bular ham teng huquqli hissadorlar sanaladi. 0 ‘zbekistonda aksioner jamiyatlarning har ikki turi mavjud.