Oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. ‘Lmas0V, A. Vahobov

Aralash firmalar. Bular turli mulkchilikning qorishmasiga asos-langan korxonalar. Bularda birinchidan, xorijiy va milliy kapital bir-lashsa, ikkinchidan mamlakat ichidagi turli mulkchilikka oid mab1ag‘-
’ Korxona nomidan chiqarilgan qimmatli qog‘oz, uning necha pulligi yozib qo‘yilgan boMadi.

121

lar qo‘shilib ketadi, Aralash finnalar ham sherikchilikka asoslanadi, lekin sheriJklar har xil. Xorijiy va mamlakat ichidagi slieriklar bir-lashganda qo'shma korxonalar hosil bo‘ladi. Mamlakat ichidagi sheriklar mulki, ya’ni davlat xususiy va jamoa mulki qo'shilpnda bir-galikdagi korxonalar hosil bo‘ladi.
7.5. Tadbirkorlar uyushmalari
Tadbirkorlik alohidalashgan faoliyat sifatida turli shakIJarda kechsada, har xil ujTjshmalar hosil qiladi. Bular, biriiichidan, rsrmalar iiyushmasi bo'lsa, ikkinchidan, tadbirkorlar toifasiniiig uyushmasidir.
Firmalir uyishmasi ^ bu turli firmalarning ma’lum maqsad yoiida birlashuvidir. Bu maqsad o‘z tovarlari uchun bozor topishdan, o‘z ishiiii rivojlantirish uchun pul topishdan, raqiblarga qarshi birgalikda kurashishdan iborat boiadi. Bozorni qodga olib, o'z tovarlarini yaxshi sotisli uchun mayda firmalar yirik firmalar atroflda to'planib, uning rahbarligida birlashma hosil qiladilar. Firmalar rivoji uchun pulni safarbar etish yo'lida moliyaviy uyushmalar tuziiadi. Raqiblarga qarshi birgalikda kurashish, ya’ni ularga nisbatan bir xil yo‘l tutish uchun ham firmalar birlashadilar. Firmalar uyushmasi vaqtinchalik-juz’iy va doimiy bo'ladi. Qisqa muddatdagi maqsadga erishish uchun firmalar juz’iy bitimga kelishadi. Strategik, ya’ni uzoq muddatli maqsadga erisliish uchun fimialarning turli ittifoqi paydo bo’ladi. Fimialarning uzoq muddatli birlashmalari Xolding kompa-niyalar shaklida tuziiadi. Xoldinglar, odatda sanoat moliya guruhini tashkil etadi. Xolding tarkibida bosh ona korxona, uning atrofida yigfilgan qizlar korxonasi va nihoyat qiziar bilan ishlaydigan nabira korxonalar bo’ladi. Bu yerdagi qarindoshiik iqtisodiy mazmunga ega. Xoldingga kirgan korxonaning o‘z muM bor, ular mustaqilligini saqiab qoladi. Biroq o'zining ma’lum vakolatlarini xoldingga beradi. Xolding o’zming ishtirokchilari noraidan ish ko‘radi, chunki turli firmalar manfaatining umumiyligidan kelib chiqadi. Masalan, xolding mahsulotlarning yaxshi sotilishini uyushtiradi, o‘z ishtirokchilarini resurslar bilan ta’minlab turadi, chetdan kapital topib keladi, narxlami kelishlb belgilaydi, Xoldinglar, odatda bir tarmoq yoki tutash tar-moqlar doirasida tuzUadi.
Firma birlashmalari turli tarmoqlar doirasida tashkU etilganda konglomeratlar hosU bo‘ladi. Bularga kinivchi korxonalarning xomashyoni qayta ishlash yoki texnologik jihatdan umumiyligi bo‘l-maydi. Konglomeratlarda masliina-uskunalarni yaratuvchi, iste’mol buyumlari va hatto qurol-aslaha ishlab chjqaruvchi korxonalar bir-lashadi. Bundan maqsad pulni turli sohalarga yoyma tarzda joy-

1 2 2

lashtirib, bir yerda foyda kamaysa, boshqa yerda uni ko‘proq olish bo‘ladi. Konglomeratlarda kapital diversifikatsiyalanadi, ya’ni har xil sohalai^a yetkaziladi. Unga kiruvchi firmalar g'oyat xilma-xil mah-sulotlarni kelishdgan holda bozorga yetkazib berishadi. Firmalar yagona narx belgilash maqsadida karteiarga birlashadilar. Kartel ishtirokchisi mahsulotni bozorga belgilangan kvotaga (hissaga) bino-an, ya’ni kelishOgan miqdorda va sheriklar belgilagan umumiy narxda takJif etadi. Kartel tuzishdan maqsad narxlarning tushib ketishiga yo‘l bermasdan, ularni yuqori darajada tutib tarishdir.
Firmalar xalqaro miqyosda birlashib transmilliy torporatsiyalar hosil qiladilar. Bunday korporatsiyalar millatlararo, ya’ni davlatlararo firmalar birlashmasi bofib, bular xalqaro miqyosda isMaydiJar. Bu ularning asosiy belgisi. Biroq iilaming kapitali nafaqat bir necha mamlakat, balki ayrim mamlakat firmalariga tegishli bolishi ham mimikin. Mazkur korporatsiyalar dunyo iqtisodiyotining talay qismini o‘z qolida tutib turadi.
Tadbirkorlarning umumiy manfaati foydani iloji boricha ko’proq olish. Shu maqsad yoiida ular turli nodavlat uyushmalarni, masalan, sanoatchilar, tijoratchilar, banMar uyushmasini tashkil etadilar. Ular yordamida o‘z manfaatlarini birgalikda himoya qiladilar, o‘z fao-liyatlarini uyg‘unlashtiradilar. 0 ‘zbekistonda «Tijorat sanoat palatasi», «Fermer va dehqon xo'jaliklarini qo'llab-quwatlash jamg'armasi», «0‘zbekiston Respublikasi banklar assotsiatsiyasi» tuzilgan bo‘lib, buiaming maqsadi turli sohadagi tadbirkorlikni rivojlantirishga ko‘mak berishdir. Tadbirkorlar o‘z manfaatini yuzaga chiqarish va siyosiy sohada himoya qilish va jamiyatdagi o‘z mavqe-maitabasini oshirish uchun siyosiy partiyalarga ham birlashadilar.
Xuiosalar

0. 
   Tadbirkorlik bozor tizimiga xos boigan maxsus iqtisodiy faoliyat bo‘!ib, tovar va xizmatlarni yaratish va iste’molga yetkazib berisli va shu yolda foyda topishga qaratiladi, biznesning asosiy turi hisoblanadi. Tadbirkorlik maxsus tizim hosil qiladiki, bunga tadbirkorlikning obyekti, subyekti, tadbirkorlik qonun-qoidalari, axloqiy me’yorlari, tadbirkorlik siyosati va uning infratuzilmasi ki-radi.
   

0. 
   Tadbirkorlik mulkiy jihatidan xususiy, jamoaviy va davlat tadbirkorligini, yuritilish uslubi jihatidan oshkora va yashirin tad­ birkorlikni, yuritilish sohasi jihatidan industrial, agrar va servis tadbirkorligini va nihoyat faoliyat ko‘lami jihatidan kichik o'rta va yirik tadbirkorlikni hosil qiladi.
   

123

0. 
   Tadbirkorlik bilan shug‘ullanuvchi kishilar tadbirkorlar toifasini hosil qiladi, ular iyerarxiyasida quyi, o‘rta, yuqori (elita) va eng yuqori (superelita) tabaqalari mavjud bo‘!adi. Mazkur toifa 2 yo‘l bilan shakllanadi, birinchidan, tadbirkorlik avloddan avlodga o‘tadi, ikkinchidan —tadbirkorlik qilmaganlaru bilan shug‘ullanadi. Ikkinchi yo‘l o4ish davridagi mamlakatlarga xos bo'lib, bu O'zbe-kistonda ham kuzatildi.
   

0. 
   Tadbirkorlik firma doirasida va individual tarzda yuz beradi. Firma tovar ishlab chiqaruvchi hisoblanadi, u muayyan mulk shakliga tayanadi, ishlab chiqaruvchilar jamoasi bo‘ladi, uning korporativ-guruhiy manfaati mavjud, nihoyat u ixtisoslashgan bo‘ladi.
   

Firmalarning uchta asosiy turi bolib, bular xususiy, davlat va sherikchilik firmalaridir.

0. 
   Firmalar o‘z maqsadiga erishish uchun iqtisodiy birlashmalar hosil qiladiki, bulardan asosiyiari xolding, konglomerat, kartel va transmilliy korporatsiyalardir. Firmalarning Jamoatchilik uyush-malari bo'lib, bular tadbirkorlar ittifoqi, tijorat-sanoat palatalari va turli biznesni qo'llab-quvvatlash jamg'armalaridan tashkil topadi.
   

‘ iisf ('i;.i r t f

Tadbirkorlik; tadbirkorlik belgilari; tadbirkorlik tizimi; tadbir­ korlik turlari; tadbirkorlar toifasi; firmalar; firmalarning tash-kiliy-huquqiy shakllari; firmalarning iqtisodiy uyushmalari; tadbir-korlarning nodavlat jamoat tashkilotlari.

124