Ona tili punksiasining asosiy tamoyillari

Punktuatsaya — latincha ripktum «nuqtalar ilmi» degan tushunchaga to‘g‘ri keladi.
Bu bo‘limni bayon qilishda K. Nazarovning «O‘zbek tili punktuatsiyasi» (Toshkent,1976) ga asoslanildi.
Punktuatsiya tamoyili— tinish belgilarining qaysi usul va tartibda qo‘llanilishi demak.
O‘zbek tili punktuatsiyasining tamoyillari quyidagilardir:
1. Logik-grammatik tamoyil. Bu tamoyilda tinish belgilarining qo‘llanishi nutqning mazmuni, tuzilishi, intonatsiyasi bilan bog‘liq.
2. Uslubiy tamoyil. Bu tamoyilda tinish belgilarining qo‘llanilishi nutq uslubi bilan aloqador bo‘ladi.
3. Differensiatsiya tamoyili. Bu tamoyilda tinish belgilarining qo‘llanishi yozuv texnikasi (shakli) ni farqlash (differensiatsiya qilish) bilan bog‘liq. Tinish belgilarining qo‘sha qo‘llanish sistemasi (masalan, gap boshida yoki oxirida ikki qo‘shtirnoqiing barobar qo‘llanishi) ham shu tamoyilga aloqador.
Gap oxirida qo‘llanuvchi tinish belgilariga nuqta, so‘roq va undov belgilari kiradi.
Gap ichida qo‘llanuvchi tikish belgilariga vergul kiradi.
Aralash holda qo‘llanuvchi tinish belgilariga ikki nuqta, nuqtali vergul, qo‘shtirnoq, qavs, tire, ko‘p nuqtalar qiradi. Bulardan tire gap boshida va o‘rtasida, ikki nuqta, nuqtali vergul gap o‘rtasida va oxirida; qo‘shtirnoq, qavs, ko‘p nuqta gap boshida, o‘rtasida va oxirida qo‘llanadi.
Tinish belgilari qo‘llanish usuliga ko‘ra ikkiga bo‘linadi:
1. Yakka holda qo‘llanuvchi tinish belgilari.
2. Yakka va qo‘sha qo‘llanuvchi tinish belgilari.
Yakka holda qo‘llanuvchi tinish belgilariga ikki nuqta kiradi. Qolgan tinish belgilari yakka va qo‘sha qo‘llanadi.
Tinish belgilari tuzilishiga qo‘ra ikkiga bo‘linadi. 1. Bir elementli tinish belgilari. 2. Ko‘p elementli tinish belgilari. Bir elementli tinish belgilariga vergul, tire, nuqta kiradi. Qolgan tinish belgilari ko‘p elementlidir.
Nuqtaning qo‘llanish o‘rinlari
1. Har xil semantik-sintaktik tuzilishdagi darak gaplar oxiriga nuqta qo‘yiladi. Masalan: Men sizga ancha afandilar ham topib qo‘ydim, aytib beraman. (M.)
2. His-hayajonga ega bo‘lmagan, so‘zlovchining orzu-istagi, iltimosi, maslahati kabi ma’nolarni aks ettiruvchi buyruq gaplarning oxiriga nuqta qo‘yiladi. Masalan: -Kelaversin-chi, chiqmay nima qilardik. (So‘zl.)
3. Qavs ichidagi remarkadan so‘ng nuqta qo‘yiladi. Masalan: Bilmadim, shahanshoh, bunday noshar’iy ishlarga nechuk rozilik berdi ekan. (Ketadi.)
4. Numerativlar bilan sanab ko‘rsatilgan gaplarning oxi­riga nuqta qo‘yiladi: