Өнертану факультеті педагогика және психология кафедрасы

Зерттеу жұмысының жаңалығы: Кіші мектеп жасындағы балалардың өзара қарым-қатынас ерекшеліктеріне байланысты, жас даму дағдарыс барысындағы балалардың қарым-қатынасқа түсудегі қиыншылықтары мен өзіндік мінез-құлық ерекшеліктеріне байланысты қарым-қатынас жасауға қиналатын балалармен жұмыс жүргізу ерекшеліктерін ғылыми тұрғыда дәлелдеп, психолог қызметінде тиімді қолдану жолдары көрсетілді.
Кіші мектеп жасындағы оқушылардың құрбыларымен қарым-қатынасы мен әлеуметтік ортада алатын орны бала психикасының дамуының қайнар көзі.Олай болса, бұл мәселелердің теориялық тұрғыда заңдылықтары мен психологиялықерекшеліктерін ашудың мәні зор. Зерттеу жұмысымда мектеп қабырғасында жиі кездесетін проблема - топтан оқшауланған балаларды анықтаудың жолдары көрсетілген, топтан оқшаулану себептері ашылған, сондай-ақ мұндай балалармен нәтижелі жұмыс жүргізуге арналған кеңестер мен психологиялық қызмет жолдары көрсетілген. Зерттеу жұмысымда қарастырылған материалдардың барлығы дерлік мектеп психологының теориялық білімін жоғарылатып, қарым- қатынаста проблемасы бар балаларды анықтап, олармен жұмыс жүргізу шеберлігін арттырады.

Зерттеу жұмысының базасы: Науайы қаласы 16-жалпы орта білім беретін мектебінің бастауыш сынып оқушылары.
Курстық жұмыстыңқұрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І тарау. Кіші мектеп жасындағы оқушылардыңқарым-қатынас ерекшеліктері

1.1. Қарым-қатынас теориясы және ғалымдардың пікірлері

Қарым-қатынас мәселесі 2-3 онжылдықта зерттеушілердің көңілін аударып отыр. Қарым - қатынас табиғаты оның индивидуалды және жастық ерекшеліктерін өту және өзгеру механизімдері философтар мен социологтардың (Б.Д.Парыгин1971; И.С.Кон, 1971-1978), психолингвистердің (А.А. Леонтьев, 1979),әлеуметтік психология мамандарының(Б.Ф. Прошнев, 1966; Г.М. Андреева, 1980), балалар және жасерекшелік (В.С. Мухина, 1975; Я.Л. Коломинский 1976- 1981). Бірақ зерттеушілер қарым- қатынас түсінігіне біркелкі анықтама бермейді. М.Н. Щелованов, Аксарина (Балаларды тәрбиелеу, 1955) қарым-қатынас деп үлкендердің балаларғабағытталған мейірімді сөйлеуін атайды; М.С. Коган, 1974 — адам қарым- қатынасы ретінде оның табиғат пен және өз-өзімен сөйлесе алуын айтады. Кейбір зерттеушілер (Балл Г.А., Брановицский В.Н., Довгиалло А.М. - Ойлау және қарым-қатынас, 1973), адамның машинамен өзара қатынасының шындық екенін мойындайды, бірақ басқалар жансыз заттармен тілдесу тек метафоралық мәнге ие екендігін көрсетеді (Б.Ф. Ломов Қарым- қатынас мәселесі, 1981 ж.).[30,226. Шетелдерде қарым-қатынастың көптеген дифенициасы ұсынылған Д.Денцстің мәліметтеріне байланысты А.А. Леонтьев (1973), ағылшын тілд әдебиеттерде 1969 жылдың өзінде қарым-қатынас түсінігінің 96 анықтамасы болғанын көрсетеді.
М.И. Лисинаның пікірінше, қарым- қатынас екі адамның немесе одан да көп адамдарың өзара әрекеттесуі мен келісушілікке бағытталған қатынасты орнықтыру мақсатындағы күштердің біріктірілуі және жалпы нәтижеге қол жеткізуі.К.Обуховский, А.А. Леонтьев, Абульханова-Славская К.А. бойынша, қарым-қатынас жай ғана әрекет емес өзара әрекет жасасу: ол қатысушылар арасында жүзеге асады, әрқайсысы белсенділікке ие және өз партнерлерінен соны талап етеді.Қарым-қатынас жоғарғы дәрежедегі Динамикалық әлеуметтік -психологиялық құбылыс. [29; 786] Қарым-қатынас фактор ретінде біздің қажетімізге айналса, іс-әрекет пен қылығымыздың себеп болса, басқа адамдармен қатынасымыздың мақсаты мен мазмұны болғанда гана керіне алады. Ал мұндай жағдайда бұл фактор біз үшін ерекше мазмұнға ие болады және тұлғалық құндылықтардың мазмұны

оны аксиологиялық қарау мен зерттеуді көздейді.Дегенмен, қарым-қатынас біз үшін басқа адамдарды түсіну мен тану көзі ретінде де құнды.
Қарым-қатынас адамның бүкіл психикалық өмір-сүру іс-әрекетін түсіндіреді. Кез келген тұлға секілді,қоғам да оның сыртқы және ішкі қарым- қатынасының өнімі, оның коммуникативті іс-әрекетінің нәтижесі.Бұл пәндік іс-әрекетке де жатады., яғни әсерлі жағдайды туғызатын жайлы, қозғаушы қарым-қатынас.Толыққанды қарым-қатынас жан- дүниені көтереді, адамның психологиялық жанды потенциалдық толық жылуына жол ашады және керісінше қарым-қатынастың жетпеуі,оған деген қажыған қажеттілік адамдардың жалпы психологиялық өзгерісіне әкеледі. Бәрі болмаса да, адамдағы көптеген рухани, психикалық немесе әлеуметтік аномалиялар - толыққанды қарым-қатынастың жетпеуінен деп толық айтуға болады.
Қарым-қатынас адамдар арасында тұлға аралық және іскерлік қатынастар, сондай-ақ әлеуметтік қатыгнастардың жүйесін құрайды. Қарым-қатынас ортақ нәтижеге жету мақсатында келісілген және бірлескен бағыттағы екі немесе одан да көп адамдардың бірлескен өзара іс- әрекеті.
Қарым-қатынас актісі адам басқа адаммен байланысқа түскенде, оны өзі секілді немесе өзімен тең деп санайды, сондай-ақ белсенді кері байланысты, ақпарат алмасу жағын көздейді.
"Қарым-қатынас" ұғымына қатысты анықтамалардың әрқилы болуының себебі бұл мәселеге деген әртүрлі көзқарастар мен қатынастардың әсері.
"Қарым-қатынас" ұғымына қатысты анықтамалардың әрқилы болуының себебі бұл мәселеге деген әртүрлі көзқарастар мен қатыстардың әсері. Біз келесі анықтамаларды қолданамыз. Қарым- қатынас- адамдардың іс-әрекеті арқасында, ақпарат алмасу, өзара әрекеттің бірлік стратегиясын, басқа адамды қабылдау және түсіну барысында адамдар арасында дамитын күрделі көпсалалы үрдіс.
Практикада "қарым-қатынас" және "қатынас" ұғымдарын жиі шатастырады. Бұл ұғымдар мүлдем де бір мағынаны бермейді. Қарым-қатынас қатынастарды жүзеге асыру үрдісі. Қарым-қатынас үшін оның мүшелерінің физикалық зат емес тұлға ретінде көріну сипаты өте маңызды. Қарым- қатынастың бұл ерешелігіне А.А. Бодалев 1965, Е.Э. Смирнова, 1973 және т.б. психологтер көңіл аударған. Б.Ф. Ломовтың пікірінше, қарым- қатынас адамдардын субъект ретінде көрінетін әрекеттестігі.Сонымен бірге қарым-қатынас үшін кем дегенде екі адам керек оның әрқайсысы субъект ретінде көрінуі тиіс. Жоғарыда аталған қарым-қатынас ерекшеліктері бір-бірімен тығыз байланысты. Абсолютты өзара әрекеттестіктің қарым- қатынастың басқа сипаттарынан көрінуі интеракционистік позицияға әкеледі, яғни қарым-қатынас жайлы түсінікті жалпы біріктіру.
Қарым-қатынастың мәнін тек қана ақпарат алуға бағыттау коммуникацияға айналдырады, ал коммуникация - қарым-қатынасқа қарағанда тар мағынадағы құбылыс.Қарым-қатынасқа анықтама берумен тоқталмайды; ары қарй түсініктеме беру талап етіледі. Қарым-қатынасты психологиялық категория ретінде қарастыра отырып біз оны іс-әрекет ретінде интерпретация береміз.Сондықтан, қарым-қатынас синонимі ретінде коммуникативті іс-әрекет ұғымы алынады.
Кеңестік психолотер қарым-қатынас феноменіне әртүрлі көзқараспен қарай отырып бір ауыздан қарым-қатынас пен іс-әрекеттің тығыз байланысын атап көрсетеді. Іс-әрекет категориясы кеңестік психологияда маңызды орынға ие. Іс- әрекеттің бірнеше теориялары қарастырылған олардың ішінде С.Л. Рубинштейн (1946-1973), Б.Г. Ананьев (1980), Л.С.Выготский (1982-1983), А.Н. Леонтьев (1983) олардың ішінде еңбектері ерекше маңызға ие.Қарым-қатынасты түсінудің негізіне А.Н.Леонтьевтің іс-әрекет концепциясын және А.В. Запорожец (1979), Д.Б. Эльконин (1960-1978), В.В.Давыдов (1977), П.Я. Гальперин (1978) концепцияларын аламыз. Берілген концепциядағы көзқарас бойынша іс- әрекет нақты процес, әрекеттер мен операциялар жиынтығынан құралған, ал бір іс-әрекеттің екіншісінен айырмашылығының негізінде оның заттық спецификасы алынады. [30,256.]
Қарым-қатынас пен іс-әрекеттің байланысын әртүрлі түсінуге болады. Г.Э. Андреева пікірінше, адамның әлеуметтік тұрмысының екі жағын сипаттайтын, екі тең мәнді категория ретінде қарастырылады. Қарым-қатынас іс-әрекеттің біржағы ретінде қарастырылады, ал іс- әрекеттің өқзі қарым-қатынас шарты болып табылады, қарым-қатынас іс- әрекеттің ерекше түрі ретінде интерпретацияланады.Қарастырып кеткеніміздей қарым- қатынас - коммуникативті іс-әрекет синонимдер, коммуникативті іс-әрекетке дұрыс түсініктеме беру үшін оның қарым-қатынас бойынша субъект құрылымын тарқата қарастырайық: Қарым-қатынас пәні: бұл басқа адам, ретінде портнер, бұндай қарым-қатынастың пәнінің ұқсас анықтамасын Т.В.Драгунова (1967) береді.
Қарым-қатынасқа қажеттілік: адамдардың басқа адамдарды тануға және бағалауға талпысыны және солар арқылы олардың көмегімен өзін-өзі тануға және өзіндік бағалауға ұмтылу.
Адамдар өзі туралды, өзін қоршағандары туралы іс-әрекеттің әр бейнелі түрлеріне байланысты біле алады, өйткені, адам іс-әрекеттің әрқайсысында көріне алады. Бірақ қарым-қатынас ерекше рөлге ие, өйткені, басқа адамға өз пәні ретінде бағытталған екі жақты процесс бола отырып сонымен бірге өзі де тану объектісі болады.
Коммуникативті мотивтер - ол қарым- қатынастың қолданылу себептері.Қарым-қатынас әрекеті - бұл коммуникатвиті іс-әрекеттің бірлігі, басқа адамға өзінің объектісі ретінде бағытталған тұтас акт. Қарым-қатынас әрекетінің екі негізгі категориясы:
· инициативті актілер;
- жауап беруші актілер.
Қарым-қатынас міндеті - қарым- қатынас процесінде жүзеге асатын мақсатқа бағытталған әртүрлі әрекеттер.
Қарым-қатынас мақсаты мен міндет өзара сәкес келмеуі де мүмкін. Қарым-қатынас құралы - бұл қарым- қатынас әрекеті жүзеге асатын операциялар.Қарым-қатынас өнімі қарым-қатынас негізінде пайда болған материалды және рухани сипаттағы түсініктер.