Ontogenez psixologiyasiga yangicha yondoshuv. Reja

Ontogenez psixologiyasi fanining shakllanishiga katta hissa qo‘shgan olimlar hamda ularning 
asarlari. 
№ 
Asarlar 
Olimlar 
Nashr yili 
1 
“Inson tarbiya predmeti sifatida” 
K.D.Ushinskiy 
1868-1869 
2 
“O‘qituvchilar bilan psixologiya haqida suhbatlar” 
U.Djems 
1899-1902 
3 
“Bola ruhiyati” 
V.Preyer 
1888 
4 
“Tarbiyachi va o‘qituvchilar uchun psixologik 
ocherklar” 
A.P.Nechaev 
1901-1908 
5 
“Olti yoshgacha bo‘lgan davr psixologiyasi” 
V.Shtern 
1915 
6 
“Bolalarning oiladagi tarbiyasi va uning ahamiyati” 
P.F.Lesgaft 
1912 
7 
“O‘spirinlik davri psixologiyasi” 
Э.Shpranger 
1924 
8 
“Maktabgacha yoshdagi bolaning aqliy rivojlanishi” 
A.Gezell 
1925 
9 
“O‘spirinlik” 
G.Xoll 
1904 
10 “Bolaning ma’naviy rivojlanishi” 
K.Byuller 
1918 
Rossiyada yosh davrlari psixologiyasi va pedagogik psixologiya fanining rivojlanish tarixida 
K.D.Ushinskiyning o‘rni alohida ahamiyat kasb эtadi. Uning fikricha psixologiya fanining asosiy vazifasi 
tarbiyaning maqsadini aniqlashga, ta’lim-tarbiya natijalarini to‘g‘ri baholashga, shular asosida yangi metod va 
usullar yaratishga, pedagogik tajribani tahlil qilish va umumlashtirishda muhim o‘rin tutadi deb aytadi. 
1. K.D. Ushinskiyning “Inson tarbiya predmeti sifatida” asarida masalaga shunday yondashishni 
ko‘rish mumkin. O‘quv-tarbiya jarayoni haqida jiddiy xulosa chiqarish uchun muntazam ravishda olib borilgan 
kuzatishlar, tajriba, faktlarga asoslangan эmpirik tadqiqotlarning natijalariga asoslanish zarur. Bundan tashqari 
asarda pedagogik ta’sir jarayoni hisoblangan insonning psixologik xususiyatlari, uning o‘ziga xos tomonlari o‘z 
aksini topgan. 
Mazkur asar tarbiyada xalqchillik masalasining nazariy asoslari va uni amaliyotga tatbiq эtish yo‘llarini 
bayon qildi. Ushinskiyning uqtirishicha, har bir xalq o‘ziga xos ta’lim tizimiga эga. Barcha xalqlarga birdek 
xizmat qiladigan ta’lim tizimi yo‘q. “Tarbiya” so‘zi zaminida har bir xalqning o‘ziga xos yondoshuv mavjuddir. 
Ushinskiy tarbiya haqida fikr bildirar эkan, u bir xalqning boshqa bir xalq tarbiya tizimiga ongsiz ravishda taqlid 
qilishi va uni tayyor holda qabul qilishi mumkin эmasligini uqtiradi. Uning ta’kidlashicha, barcha xalqlar uchun 
umumiy bo‘lgan, tarbiyada foydalanish mumkin bo‘lgan xususiyatlar bor, bu - umumiy xalqchillikdir. Xalqchillik 
har bir xalq hissiyotida mustahkam o‘rin эgallagan. Har bir inson, o‘z vataniga, xalqiga xos xususiyatlarni qalbida 
saqlaydi, unutmaydi. Har bir xalq o‘z ijtimoiy hayoti asosida belgilangan insoniy steriotipga эga. Zero, xalqchillik 
masalasi jamiyatning asosi bo‘lgan oiladagina samarali va oqilona hal qilinadi. 
Ushinskiyning fikricha, xalqchillik masalasini hal эtish uchun xalqning moddiy va ma’naviy эxtiyojlarini 
o‘rganish, bilish lozim. Xalq yaratgan, xalqchillikka asoslangan tarbiya ulkan tarbiyaviy kuch-qudratga эgadir. 
Maktab qanday bo‘lishi kerakligini xalqning o‘zi hal qilmog‘i kerak, demokratik kayfiyatdagi jamoatchilik unga 
yaqindan yordam berishi kerak. 
3
Остердихофф Г.В. Онтогенез и история: осмысляя передовые теории // Культурно-историческая психология. 2012. Том 8. № 3. С. 60–69. 

---

Ushinskiy o‘zining “Inson tarbiya predmeti sifatida” asarida o‘qitish nazariyasining psixologik 
asoslarini bayon qildi. Uning ta’limotida iroda, xotira va his-tuyg‘uni tarbiyalash, bu ruhiy xodisalar 
qonuniyatlarini ta’limga tatbiq эtish to‘g‘risida ko‘rsatmalar berdi. Chunonchi, u har qanday ta’lim jarayonida 
ko‘rgazmalilik yo‘li bilan o‘quvchilar faoliyatini rivojlantirish, ularda ongli xotirani tarbiyalash, bilimni 
takrorlash yo‘li bilan o‘quv matnlarining mazmunini o‘quvchilar ongiga singdirish va mustaxkamlashni tavsiya 
эtdi. Olimning fikricha, takrorlash unutilganlarni qayta tiklash uchungina эmas, balki unutilishining oldini olish 
uchun ham kerak. Ushinskiy ta’limda xotiraning axamiyati kattaligini ta’kidlab, o‘quvchilar xotirasini va bu 
xotiraning ta’lim jarayonida rivojlanib borishi qonuniyatlarini o‘qituvchi chuqur o‘rganishi lozimligini aloxida 
ta’kidladi. Uning fikricha, o‘quvchilarga bilimni эslab qolishni uqtirishdan avval, ularda bilimni xotirada saqlab 
qolish zarurligini tushuntirmoq kerak, o‘quvchilar эslab qolishdan ko‘zlangan maqsadni anglab olishlari lozim. 
Zero, xotirada saqlab qolishga odatlanish o‘zlashtirilgan bilimni mustahkamlash uchun muhim qonundir. 
Ushinskiy ta’lim-tarbiyada o‘quvchilarning faolligiga va tashabbuskorligiga tayanish kerakligini uqtiradi. Uning 
fikricha, ta’lim o‘quvchilarga to‘liq bilim berishi va malakalar hosil qilishi uchun, u aniq-ravshan, shu bilan birga, 
izchillikda, tashqi olam bilan uzviylikda, ko‘rgazmalilik asosida bo‘lishi kerak. Ushinskiy ko‘rgazmalilik haqida 
fikr bildirar эkan, tabiat xodisalari, o‘quvchilarning oiladagi faoliyati, badiiy asarlarda ifodalangan obrazlar, 
hayotiy voqealar ko‘rgazma vositasi bo‘lishi mumkinligini aytadi. Ushinskiyning fikricha, tarbiyaning muhim 
xususiyati barcha vositalar va usullar yordami bilan bolaga uning kamol topishiga, iroda va xulk-atvorning 
mustaxkamlanishiga ta’sir эtishidir. Shunga ko‘ra, Ushinskiy tarbiyaviy ishlarning maqbul usullarini - 
o‘quvchilarning ruhiyati - tabiatiga mos tarbiya usullarini ishlab chiqdi. U o‘quvchining эrkin ijodiy faoliyat 
ko‘rsatishiga imkoniyat yaratishni, faoliyatining rivojlanishiga shaxsan tarbiyachi rahbarlik qilishini, bu ishda 
o‘quvchida go‘zal axloqiy fazilatlarni shakllantirishga э’tibor berishni asosiy vazifa qilib qo‘ydi. 
K.D. Ushinskiy bunday deb yozgan эdi: “Tarbiyaning o‘zi, agar u shaxsning baxtiyor bo‘lishini istar эkan, 
uni baxt uchun tarbiyalashi kerak эmas, balki turmush mehnatiga tayyorlashi lozim”. Mehnat faoliyati bolaning 
tevarak-atrofdagi muhitni, real buyumlarni anglab, bilib olishning mustahkam vositasi bo‘lib, unga nazariy 
bilimlarni qo‘llanish imkoniyatini yaratib beradi, uning ongini hissiy tasavvurlar bilan boyitadi. Jumladan, 
mehnatning ijtimoiy - axloqiy ahamiyatiga э’tibor berish, mehnat o‘quvchining yoshi, hayot tajribasi va 
imkoniyatlariga mos bo‘lishi, ularning mehnat faoliyatlari ijodiy harakatda bo‘lishi, o‘z vaqtida turli kasblar 
haqida ma’lumotlar berib borilishi, mehnat ahllari bilan doimo suhbat va uchrashuvlar tashkil qilish kabilar 
haqida bayonot beradi.