Ontwikkeling en Beheer Natuurkwaliteit 2 Duurzaam herstel van hoogveenlandschappen

Vanuit restveen, via veenmosgroei naar een robuuste kern 
Voor de duurzame instandhouding van hoogvenen en hun typische soorten is het een 
essentiële stap dat zich één of meerdere kerntjes van actief hoogveen (acrotelm) 
ontwikkelen. Actief hoogveen heeft een goed ontwikkelde veenmosvegetatie, waarin 
bultvormende veenmossoorten een groot aandeel hebben. Op termijn kunnen deze kerntjes 
ontwikkelen tot één of meer robuuste hoogveenkernen, waarin de natuurlijke 
terugkoppelingsmechanismen zorgen voor duurzame instandhouding. Voor de hydrologische 
stabiliteit zijn de hellingshoek van het veenpakket, de waterstand in het gebied en de 
omvang van het reservaat van doorslaggevend belang. Wanneer de groei van veenmossen 
en de stapeling van veen in de afzonderlijke compartimenten op gang is gekomen, kan 
geleidelijk toegewerkt worden naar een meer vloeiende overgang tussen aangrenzende 
compartimenten. 
In de praktijk is vaak gebleken dat alleen interne maatregelen niet toereikend zijn om de 
noodzakelijke hydrologische stabiliteit te bereiken. Om de condities voor veenvorming op 
orde te krijgen, kunnen maatregelen noodzakelijk zijn in aangrenzende compartimenten of 
de wijdere omgeving binnen of buiten het hoogveenrestant. Wanneer de veenlaag in een 
reservaat is gereduceerd tot een dunne laag bovenop een zandondergrond, is de wegzijging 
vrijwel altijd te groot en daardoor de waterstandsfluctuatie veel te groot. Een hydrologische 
bufferzone kan in deze situatie nodig zijn om wegzijgingsverliezen uit het reservaat te 
beperken. 
Voor het plannen van maatregelen is het noodzakelijk dat de huidige geohydrologische 
situatie in en rond het hoogveenrestant goed bekend is. Daarvoor kan aanvullend 
bodemonderzoek noodzakelijk zijn. Voor het inschatten en monitoren van de relevante 
waterstromen, zoals verdamping en wegzijging kan de combinatie van metingen van 
waterstanden en -afvoeren en hydrologische modellering via tijdreeksmodellen nauwkeurige 
resultaten opleveren. De hydrologische modellering is in het geval van hoogveenrestanten 
wel lastig en verdient nader onderzoek, onder meer vanwege de ruimtelijke heterogeniteit in 
het gebied, de aanwezigheid van dammen en het functioneren van een acrotelm. Ook 
varieert de doorlatendheid van het veen in de tijd door inklinking en afbraak. Verder kan de 

Ontwikkeling en Beheer Natuurkwaliteit 
14 
 
oppervlakkige uitdroging van veen en veenmossen in droge perioden de verdamping 
beperken, terwijl toename van grassen en berken voor een hogere verdamping kan zorgen. 
 
Vanuit compartimenten naar een goed functionerend hoogveensysteem 
Een hoogveensysteem met compartimenten en peilverschillen daartussen is in de huidige 
situatie vaak noodzakelijk, maar op langere termijn ongewenst. Dit belemmert namelijk de 
verdere ontwikkeling naar een robuust systeem, met daarin variatie in ecotopen als gevolg 
van waterstroming door de acrotelm. Voor de korte termijn is het verkleinen van 
peilverschillen tussen compartimenten echter geen doel op zich: het waterpeil in een 
compartiment is optimaal als het optimaal is voor de omstandigheden voor veenmosgroei en 
flora en fauna binnen het compartiment (en/of aangrenzende gebiedsdelen). Bij goede 
veenmosgroei en veenvorming zal het veenmos op de langere termijn boven de randen 
(kades) van het compartiment uitgroeien. Op dat moment kunnen geleidelijk aan de 
peilverschillen worden opgeheven. Let daarbij wel op dat de peilveranderingen niet te groot 
zijn, want dat kan populaties van kenmerkende planten- en diersoorten op gebiedsniveau in 
gevaar brengen. Dit risico kan beoordeeld worden op basis van kennis van de verspreiding 
van betreffende soorten in het gebied. In het geval van dieren is het belangrijk de functie 
van onderdelen van het gebied voor een soort in de beoordeling mee te nemen. 
Op de korte termijn is een belangrijke functie van bufferzones het verbeteren van de 
waterhuishouding, bijvoorbeeld via afname van wegzijging vanuit het reservaat. Daarnaast 
kunnen bufferzones een belangrijke functie vervullen in het creëren van een buffer tussen 
voedselarme natte natuur en voedselrijke droge (landbouw)omgeving, het tegengaan van 
vervuiling, invangen van atmosferische stikstof door bomen, of opvang van ganzen, zodat 
deze minder of niet in het hoogveen komen en daar geen vermesting (guanotrofiëring) 
veroorzaken. Bufferzones kunnen tegelijkertijd ook dienen als regenwaterbuffer voor de 
omgeving, zodat (piek)neerslag tijdelijk opgevangen kan worden en het 
oppervlaktewatersysteem in de omgeving niet overbelast wordt. Elk van deze doelen heeft 
zijn eigen consequenties voor de omvang en inrichting, die afhankelijk zijn van de concrete 
situatie in het gebied. Voor de langere termijn dient voldoende ruimte gereserveerd te 
worden om de natuurlijke ontwikkeling van het hoogveen niet te frustreren. Bufferzones of 
randzones kunnen daar een rol in spelen. 
 
Ontwikkeling van soortenrijke overgangen 
De geohydrologische situatie van het hoogveen en het aangrenzende landschap zijn sterk 
bepalend voor de kwaliteiten die in de overgangszone of bufferzone gerealiseerd kunnen 
worden en de potenties die er zijn voor planten- en diersoorten. Om de mogelijkheden en 
beperkingen voor herstel van soortenrijke overgangen goed in beeld te krijgen, is het 
belangrijk vooraf een goede analyse te maken van de specifieke terreinsituatie: zowel de 
landschapsecologische of geohydrologische situatie van het gebied, als de bodem- en 
waterkwaliteit en de aanwezige flora en fauna van de overgangszone. Het is belangrijk te 
weten dat de herstelmogelijkheden voor gradiënten verschillen sterk tussen:  
1.
 
hoogveenrestanten die hoger liggen dan hun (ontgonnen) omgeving en  
2.
 
hoogveenrestanten in laagten (of kommen).  
Herstel van gradiënten in grondwaterinvloed over grotere oppervlakten en op hun 
oorspronkelijke locatie is eigenlijk alleen mogelijk in veenrestanten die in laagten zijn 
gelegen. Hier kunnen in een verstoorde vorm gradiënten en delen van de lagg nog aanwezig 
zijn en er is vaak nog toestroom van lokaal, basenrijker grondwater aanwezig of te 
herstellen. Het is vaak veel moeilijker om gradiëntrijke overgangen te herstellen rond hoog 
in het landschap gelegen restanten. Dat kan bijvoorbeeld wel waar hogere (dekzand)ruggen 
binnen of naast het hoogveengebied liggen. Het dempen van sloten en verwijderen van bos 
op de rug kan leiden tot het uittreden van lokaal grondwater in de flanken of aan de voet van 
de rug. 
Herstel van randzones zal vaak op voormalige landbouwgronden moeten plaatsvinden. In de 
toplaag van is als gevolg van het agrarische gebruik meestal veel fosfaat aanwezig, zeker 
wanneer er nog een moerige bodem is. Voor een bufferzone, die alleen als doel heeft de 

Ontwikkeling en Beheer Natuurkwaliteit 
15 
 
hydrologie van het veenrestant te ondersteunen, hoeft dat op zich geen probleem te zijn, 
tenzij het water vanuit de buffer het hoogveen in kan stromen. Wanneer het doel is een 
soortenrijke randzone te ontwikkelen, zal men van de fosfaatvoorraad af moeten komen. 
Afplaggen is een mogelijkheid, maar kan ongewenste effecten hebben op de hydrologie van 
het gebied. Verschraling van fosfaatrijke bodems kan een alternatief zijn voor afplaggen. 
Maaien en afvoeren is alleen effectief om bestaande (gewenste) vegetaties in stand te 
houden. Uitmijnen kan een goede aanpak zijn om de hoeveelheid fosfaat in de bodem te 
verlagen. Teelt van bijvoorbeeld Riet, Lisdodde, Azolla of Wilg (paludicultuur) kan in natte 
omstandigheden van bufferzones wellicht succesvol worden toegepast, al dan niet als 
tijdelijke maatregel. 
 
Ecosysteemdiensten in hoogveenlandschappen 
De inrichting van het hoogveenlandschap heeft als primair doel het behoud of de 
ontwikkeling van natuurwaarden in de hoogveenkern en eventuele overgangszones of laggs. 
Omdat hoogveenkernen en laggs uiterst gevoelig zijn voor invloeden van buitenaf, leggen de 
zwaarwegende natuurdoelen een grote claim op de mogelijkheden voor mede-ruimtegebruik 
van het hoogveenlandschap. Ze zijn daarmee ook bepalend voor de mogelijkheden voor de 
ontwikkeling of verzilvering van andere ecosysteemdiensten dan biodiversiteit. 
Desalniettemin zijn er binnen de kaders die het hoogveenherstel stelt diverse mogelijkheden 
voor ecosysteemdiensten in de hoogveenkernen en daaromheen. De meest kansrijke opties 
zijn ondersteunend aan het herstel van de hoogveenkern en gaan daar vrijwel automatisch 
mee samen: vastleggen van broeikasgassen en in hydrologische bufferzones waterberging 
en natte landbouw (of paludicultuur). 
 
Monitoring van hoogveenherstel 
De (a)biotische factoren die bepalend zijn voor het in meerdere of mindere mate slagen van 
hoogveenherstel zijn niet los van elkaar te zien. De factoren op een lager schaalniveau zijn 
ingebed in die op een hoger schaalniveau en worden daardoor beïnvloed en medebepaald. 
Een lage omgevingskwaliteit op macroniveau (te hoge stikstofbelasting, ontwatering van de 
omgeving) is daarbij de regel in de Nederlandse situatie. Het zou onterecht zijn om de 
ontwikkeling van hoogvenen af te lezen aan slechts één of enkele parameters of factoren. De 
verschillende monitoringsresultaten op de verschillende schaalniveaus kunnen samengevat 
worden in een kwaliteitsschema, waarin de samenhang tussen en kwaliteit op de 
verschillende schaalniveaus overzichtelijk en in samenhang wordt gepresenteerd. 
Het vlakdekkend monitoren van de beweging van het hoogveenoppervlak met behulp van 
een drone geeft informatie over veengroei, inklinking en ontwikkeling van de helling van het 
hoogveen en is dus een praktisch realiseerbare optie voor monitoring van de ontwikkelingen 
op mesoschaal. Voor het volgen van het herstel van het (hydrologisch) functioneren op alle 
schaalniveaus is de monitoring van waterstanden via een goed netwerk van peilbuizen een 
geëigend middel. 
Voor het herstel op macroschaal is informatie over grondwaterkwaliteit belangrijk om te 
kunnen bepalen of vegetatietypen van meer gebufferde, basenrijkere standplaatsen tot 
ontwikkeling kunnen komen. Deze vegetatietypen zijn vaak kwetsbaar en het is belangrijk 
om eventuele veranderingen in grondwaterinvloed en/of -kwaliteit tijdig te signaleren. Door 
het monitoren van de (grond)waterkwaliteit en –stand zal eerder gesignaleerd worden dat er 
problemen zijn. Pas in een later stadium zal dit ook te zien zijn in veranderingen in de 
vegetatiesamenstelling. 
Om inzicht te krijgen in de ontwikkeling van de functionele aspecten van het 
hoogveensysteem, is het belangrijk dat de ontwikkeling van actief hoogveen en de 
verspreiding van bultvormende veenmossen (niet als vegetatietype, maar de soorten!) goed 
worden gemonitoord. Op het mesoschaalniveau is in natuurlijke hoogveenkernen variatie in 
ecotopen ontwikkeld, samenhangend met het vochtregime en de hellingshoek. Op de kortere 
termijn is in de sterk vergraven Nederlandse hoogvenen van deze natuurlijke variatie nog 
geen sprake. Wel is het in beeld brengen en volgen van de aanwezigheid en oppervlakte van 
verschillende standplaatstypen, of variatie in vegetatiesamenstelling, structuur en 

Ontwikkeling en Beheer Natuurkwaliteit 
16 
 
waterstand nuttig. Daarmee kan de beheerder namelijk ook volgen hoe het voorkomen van 
terreincondities, die belangrijk zijn voor kenmerkende flora en fauna, zich ontwikkelt. 
Beeldmateriaal verkregen met behulp van een drone, maar ook satellietbeelden, is hierbij 
zeer behulpzaam. 
Voor de monitoring van planten- en diersoorten wordt aanbevolen in elk geval de landelijke 
selectie van typische- of kwaliteitssoorten voor het hoogveen aan te houden. Als aanvulling 
daarop kan het zinnig zijn soorten te monitoren om gewenste ontwikkelingen van gradiënten 
te volgen, of de afname van andere kwetsbare soorten voldoende te signaleren. Dan zullen 
de betreffende kwetsbare soorten of goede indicatoren voor gradiënten meegenomen 
moeten worden in de monitoring (bijv. veenvlinders, Speerwaterjuffer, Spiegeldikkopje). Om 
inzicht te hebben in de ontwikkeling van andere diergroepen en de daarvoor relevante 
(variatie in) terreincondities kan de soortensamenstelling en verspreiding van aquatische en 
terrestrische entomofauna worden vastgelegd, met lage frequentie en steekproefsgewijs, 
gevolgd door monitoring van relevante (variatie in) terreincondities. Indien de 
herstelstrategie ook betekent dat soorten en bijv. heischrale graslanden in het reservaat 
afnemen en in een nieuw ingerichte randzone zich zullen moeten ontwikkelen, dient de mate 
waarin deze verschuiving optreedt, gemonitoord te worden. 
 
 
 
 

Ontwikkeling en Beheer Natuurkwaliteit 
17 
 
 
Summary 
 
Working for sustainable raised bog restoration 
Natura 2000 targets for the highly degraded remnants of raised bog landscapes are 
preserving and restoring raised bogs (mire expanse) and their marginal zones, as well. To 
what degree recovery is possible and how this can best be achieved depends on the site 
conditions in the reserve and its landscape ecological situation. Resulting from hydrological 
measures and management peat-forming vegetation has developed in recent decades. The 
aim of sustainable recovery raises the following questions. How can the recovery of peat 
moss growth (recovery at micro scale) within compartments develop to a robust and self-
regulating bog system in which the site manager does not need to intervene to conserve the 
system (recovery at meso scale)? What additional measures in and around the bog remnants 
are still needed to reach this goal? 
In intact bog landscapes there are transitions (gradients) between mire expanses and the 
surrounding landscape: the lagg or other types of transitional habitats, like a transitional 
mire, fen or marsh. These transitions are important habitat for endangered species of bog 
landscapes. Therefore, the question needs to be answered how the transitions between the 
bog (mire expanse) and the surrounding landscape can be optimally managed and how to 
assess the possibilities for the development of such transitions (gradients) in bog landscapes 
(recovery at the macro scale)? 
From rest peat, via peat moss growth towards a robust bog 
For the sustainable conservation of bogs and their typical species it is essential that the 
preconditions for the development of a peat moss vegetation containing hummock building 
Sphagnum species are realized on a sufficiently large area. Then one or more small active 
raised bogs (acrotelm) can develop and over time merge to one or more robust bog 
massives where the natural feedback mechanisms ensure sustainable conservation. For the 
hydrological stability, the slope of the bog massive, the water levels in the area and the size 
of the reserve are key factors. After the growth of peat moss and the accumulation of peat 
has started in the different compartments, one can gradually work towards more gradual 
transitions between adjacent compartments. 
Often internal measures are not sufficient to achieve the necessary hydrological stability. To 
restore the preconditions for peat accumulation, measures may be necessary in adjacent 
compartments or on a larger scale within or outside the bog remnant. When the peat layer in 
a reserve is reduced to a thin layer covering the sandy subsoil the water loss by infiltration is 
too large. A buffer zone (hydrological protection zone) can be necessary in this situation to 
raise the ground water table in the mineral subsoil under the remaining peat layer to reduce 
water loss from the reserve. 
For the planning of measures, the actual geohydrological situation in and around the bog 
remnant must be clear. For assessing and monitoring the relevant water flows, such as 
evaporation and infiltration, the combination of measurements of water levels and outflow in 
the field and hydrological modelling by time series models yield accurate results. The 
modelling is difficult and deserves further investigation in the case of bog remnants. This is 
due to the spatial heterogeneity in the area because of the effects of human interventions in 
the peat body, differences in elevation, the presence of dams and a functioning acrotelm, 
which plays an important role in surface runoff and spatial redistribution of water. In 
addition, the permeability of the peat varies over time due to degradation and settling. 
Furthermore, the superficial desiccation of peat and peat moss in dry periods reduces 

Ontwikkeling en Beheer Natuurkwaliteit 
18 
 
evaporation, while an increased evaporation will be caused by an increase of grasses and 
birch, due to nitrogen deposition and desiccation. 
From compartments to a functioning bog system 
A raised bog system with compartments and differences in elevation and water table 
between them is unnatural and undesirable in the long term, because it impedes the 
development of a robust bog ecosystem with variation in ecotopes resulting from water flow 
through the acrotelm. For the short term, however, reducing these differences between 
compartments is not a goal in itself: the water level is optimal if it is optimal for the 
conditions for Sphagnum growth and flora and fauna within the compartment (and/or 
adjacent areas). With good growth of Sphagnum mosses and peat formation Sphagnum will 
in the long term grow over the dams (bunds) of the compartment. At that stage, too large 
level differences in elevation and water table between compartments hinder the coalescence 
into one raised bog massive and thus also impede the hydrological self-regulation and the 
development of natural variation within the mire expanse. If water tables are modified it is 
important that populations of plant and animal species characteristic of bog landscapes 
persist within the reserve. This can be judged on the basis of knowledge of the distribution of 
the species concerned in the reserve and in the case of animals the function of elements 
within the reserve for a species can be considered. 
In the short term, the primary function of buffer zones is to improve the hydrological 
situation in the reserve by reducing water loss from the reserve due to infiltration. In 
addition, buffer zones may play an important role in creating a buffer between the nutrient-
poor and wet nature reserve and the nutrient-rich and drained (agricultural) surroundings, 
preventing pollution, capturing atmospheric nitrogen by trees, or offering alternative habitat 
for geese, reducing their presence in the bog, where they cause eutrophication. Buffer zones 
can also serve as a rainwater buffer, retaining (peak) precipitation and thereby preventing 
overload of the surface water system in the adjacent area. Each of these aims has its own 
implications for the size and structure of the zone, which depend on the specific situation in 
the area. For the longer term enough space should be reserved so as not to frustrate the 
natural development of the bog. Buffer zones or transitional zones can play a role in this 
respect, as well. 
Development of species-rich transitions 
The hydrogeological conditions of the bog and the surrounding landscape greatly determine 
the qualities that can be achieved in the transitional zone or buffer zone and the potential 
habitat for plant and animal species. Historical references and references abroad help to get 
a picture of the structure and species composition of gradients in bog landscapes and 
possible variation therein. Case studies show that development of transition and buffer zones 
is valuable for biodiversity including typical species of bog edges or laggs. To get a good idea 
of the opportunities and constraints for restoration of species-rich transitions, making a good 
analysis of the specific terrain conditions is important: both the landscape ecological and 
hydrogeological situation of the region, and the soil and water quality and the flora and fauna 
present in the transition zone. Possibilities for restoration of gradients differ considerably 
between: 
1. bog remnants laying high relative to their (cultivated) surroundings and 
2. bog remnants in depressions. 
Restoration of gradients in groundwater influence over larger areas and in their original 
location are only possible in bog remnants that are located in depressions. Here - albeit in a 
degraded form - gradients and parts of the lagg may still be present and there is often influx 
of local, base-rich groundwater present or restorable. The perspectives for recovery of 
transitions with gradients are limited around bog remnants that are situated high in the 
landscape, but there are definitely opportunities here and there, that must be recognized and 
require appropriate measures. This is the case, for example, for higher (sandy) ridges 
located in the area, where infilling of drainage ditches and removal of forest can result in 
upwelling of very local groundwater. 

Ontwikkeling en Beheer Natuurkwaliteit 
19 
 
The top layer of the soil of former agricultural land usually has a high concentration of 
phosphate, especially when there is a peat soil. In a buffer zone, which primarily aims to 
support the hydrology of the bog, this is not necessarily  a problem, unless the water from 
the buffer flows into the bog. When the aim is to develop a species-rich transitional zone, 
one will want to get rid of the high amount of phosphate. Topsoil removal is an option, but 
can have undesirable effects on the hydrology of the area. Impoverishment of phosphate-
rich soils may be an alternative. Mowing and hay removal is only effective in order to 
maintain existing (desired) vegetation types. Cropping can be an effective approach to 
impoverish the soil. In wet situations, cultivation of for example Reed, Cattail, Azolla or 
Willow (paludiculture) may be successful as a temporary measure in buffer zones. 
Ecosystem services in bog landscapes 
The primary aim of the conservation and restoration of raised bog landscapes is the 
maintenance or development of nature in the raised bog and transitional zones or laggs. 
Since mire expanses and laggs are extremely sensitive to external influences, these 
important nature objectives thus determine the potential for developing ecosystem services 
other than biodiversity. Nevertheless, within the framework of bog restoration there are 
several options for ecosystem services in the bog reserve and its buffer zones. The most 
promising options support the restoration of the bog and go side by side with it virtually 
automatic: reducing emission or sequestration of greenhouse gases by rewetting the drained 
peat layer and developing a living raised bog and in hydrological protection zones water 
retention and wet agriculture (paludiculture).