Oqiw materiallari

II modul Biliw processlari
TEMA: DIQQAT
REJE:
1. Dıqqattın’ a’hmiyeti .
2. Dıqqattın’ fiziologiyalıq tiykarları ha’m psixologiyalıq teoriyaları .
q. Dıqqattın’ waziypaları ha’m tu’rleri.
4. Dıqqattın’ qa’siyetleri.
5. Dıqqattın’ rawajlanıwı .



1. Diqqattin’ a’hmiyeti
Dıqqat psixologiyalıq ha’diyse bolıp, ha’zirge shekem psixologlar u haqqında jalg’ız pikirge iye emes. Bazı bir alımlardın’ pikirine ko’re, dıqqat qa’legen psixik processte u yamasa bul da’rejede qatnasqanlıg’ı sebepli, erkin ha’diyse sıpatında u’yreniliwi mu’mkin emes. Ayırımları bolsa dıqqattın’ psixik process sıpatında erkinligin joqlaydı.
Bunnan tısqarı, dıqqattın’ psixik waqıyalardın’ qaysı toparına tiyisliligi haqqında da tu’rli pikirler bar. Bazı birewlerinin’ ko’rsetiwinshe, dıqqat – bul psixik biliw processi. Basqalari dıqqat har bir xızmettin’ za’ru’r sha’rti ekenligine, dıqqattın’ o‘zi bolsa belgili erk ku’shlerinin’ sa’wleleniwin talap etiwine tiykarlang’an halda dıqqattı erk ha’m insannin’ xizmeti menen baylanıstıradı.[1]
Dıqqat waqıyasın tu’sindiriwdin’ qıyın ekenligi, onin’ «taza» ko’riniste ushıramaslıg’ınan ibarat. Dıqqat o‘zinin’ biliw mazmunına iye emes, u tek basqa biliw processlerine xızmet ko’rsetedi. Sanın’ ushın dıqqattı biliw processlerinin’ rawajlanıw o’zgesheliklerin xarakterlewshi jag’day, psixofiziologiyalıq process sıpatında u’yreniw za’ru’r. Dıqqat o‘zi ne?
Dıqqat – bul psixikalıq xızmettin’ qanday da bir belgili na’rsege bag’darlang’anlıg’ı ha’m ja’mlengenligi. Bul haywanlar, sonday-aq, insan dıqqatlarının’ ulıwma ta’riypi. Insang’a salıstırg’anda dıqqattı belgili obektlerge insan dıqqatının’, bir waqıttın’ o’zinde basqa obektlerden shalg’ıg’an halda, bag’darlang’anlıg’ı ha’m ja’mlengenligi sıpatında u’yreniw mu’mkin. Bul ta’riyipten dıqqattın’ u’lken a’hmiyetke iye belgileri onin’ bag’darlang’anlıg’ı ha’m ja’mlengenliginen ibarat ekenligi kelip shig’adi.
Psixikalıq xızmettin’ bag’darlang’anlıg’ı astında onin’ tan’law o’zgesheligi, yag’nıy, subekt ushın za’ru’r bolg’an anıq deneler, ha’diyselerdi a’tirap - ortalıqtan ajıratıp alıw jatadı. Bag’darlang’anlıq tu’sinigine, sonday-aq, belgili waqıt aralıg’ında psixikalıq xızmetti saqlap qalıw da kirgiziledi.[1]
Dıqqattın’ basqa o’zgesheligi onin’ xızmetke u yamasa bul da’rejede teren’leskenligin tu’sindirip beretug’ın ja’mlengenligi bolıp esaplanadı. Wazıypa qanshelli quramalı bolsa, dıqqattın’ jedelligi ha’m zorıg’ıwı sonshelli ku’shli bolıwı kerek, yag’nıy, bunda xızmetke teren’ kirip barıw talap etiledi. Ekinshi ta’repten, ja’mlengenlik basqa jat na’rselerden bo’liniw menen baylanıslı. Bunday jag’dayda, jat na’rselerden bo’linbey qalsan’ız, wazıypanı orınlawın’ız qıyınlasadı.
Bag’darlang’anlıq ha’m ja’mlengenlik bir-biri menen o‘z ara tıg’ız baylanıslı. Dıqqatın’ızdı qanday da bir na’rsege bag’darlaytug’ın bolsan’ız, bir waqıttın’ o’zinde dıqqatın’ızdı onda ja’mlegen bala sız. Kerisinshe, qanday da bir na’rsede ja’mlensen’iz, o‘z ruwxıy xizmetin’izdi og’an bag’darlag’an bala sız. Dıqqattın’ bag’darlang’anlıg’ı bir shınıg’ıwdan ekinshisine o’tiw menen, ja’mlew bolsa – shınıg’ıwda teren’lesiw menen baylanıslı boladı.
Dıqqattın’ insan psixikalıq xizmetinde tutqan ornin tu’siniw ushın o‘zin’izdi qanday da bir deneler toparına qarap atırg’anday bolıp ko’z aldın’ızg’a keltirin’. Ko’riw maydanın’ızdın’ orayında jaylasqan bazı bir deneler anıg’ıraq, ko’riw maydanın’ızdın’ shetinde turg’anları bolsa, kerisinshe, qabıl etiledi. Usıg’an uqsas ha’diyseni sanamızg’a salıstırg’anda da du’ziw mu’mkin: xizmetimiz a’hmiyeti sanamızdın’ orayın iyelegen boladı; a’hmiyetke iye bolmag’anları bolsa sanamızdan shetke su’rilip qaladı. Lekin basqasha da bolıwı mu’mkin: siz qanday da bir denege qaragan halda, ulıwma, basqa na’rse haqqında oy su’resiz. Bunda sanan’ızdın’ «oraylıq maydanı» na ko’re jatqanın’ız benen emes, oylap atırg’anın’ız benen ba’nt boladı. Sanamızdı grafik ta’rizde su’wretleytug’ın bolsaq, biri ekinshisine jaylasqan eki aylana ko’rinisti sızıw za’ru’r . U’lken aylana anıq bolmag’an sana, kishi aylana bolsa , – anıq sana yaki dıqqat dep ataladı.[2]
Psixikalıq biliw processlerinin’ bag’darlang’anlıg’ı ha’m tan’law o’zgesheligi dıqqat penen baylanıslı boladı. Dıqqat penen qabıl etiwdin’ anıqlıg’ı ha’m izbe-izligi, este saqlawdin’ bekkemligi ha’m tan’law o’zgesheligi, aqılıy xızmettin’ bag’darlang’anlıg’ı ha’m na’tiyjeliligi, qullası, ulıwma biliw xızmetinin’ sıpatı ha’m na’tiyjeleri anıqlanadı.
Perseptiv processler ushın dıqqat su’wret sızılmaların parıqlaw imkaniyatın beriwshi o’zine ta’n ku’sh ayttırg’ısh bolıp esaplanadı, insan este saqlawı ushın dıqqat qısqa mu’ddetli ha’m operativ este saqlawda kerekli mag’lıwmattı saqlap turıwshı princip, yadta saqlang’an mag’lıwmattı uzaq mu’ddetli este saqlaw jamg’armasına o’tkeriwinin’ za’ru’r sha’rti, oylaw ushın bolsa ma’seleni tu’singen halda sheshimin tabıwdın’ sha’rtli principi sıpatında payda boladı. Insanlararalıq mu’na’siybetler sistemasında dıqqat o‘z ara birge pikirlilik, adamlardın’ bir-birlerine beyimlesiwi, shaxslararalıq qarama-qarsılıqlardın’ aldın alıw ha’m o‘z waqtında sheshiwge ja’rdem beredi.[2]